Uber dieses Buch

Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches, das seit Generationen in den Regalen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im Rahmen eines Projekts, mit dem die Biicher dieser Welt online verfiigbar gemacht werden sollen, sorgfaltig gescannt wurde.

Das Buch hat das Urheberrecht uberdauert und kann nun offentlich zuganglich gemacht werden. Ein offentlich zugangliches Buch ist ein Buch, das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch offentlich zuganglich ist, kann von Land zu Land unterschiedlich sein. Offentlich zugangliche Biicher sind unser Tor zur Vergangenheit und stellen ein geschichtliches, kulturelles und wissenschaftliches Vermogen dar, das haufig nur schwierig zu entdecken ist.

Gebrauchsspuren, Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Originalband enthalten sind, finden sich auch in dieser Datei - eine Erin- nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat.

Nutzungsrichtlinien

Google ist stolz, mit Bibliotheken in partner schaftlicher Zusammenarbeit offentlich zugangliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse zuganglich zu machen. Offentlich zugangliche Biicher gehoren der Offentlichkeit, und wir sind nur ihre Hitter. Nichtsdestotrotz ist diese Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfiigung stellen zu konnen, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch kommerzielle Parteien zu verhindern. Dazu gehoren technische Einschrankungen fiir automatisierte Abfragen.

Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien:

+ Nutzung der Dateien zu nichtkommerziellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche fiir Endanwender konzipiert und mochten, dass Sie diese Dateien nur fiir personliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden.

+ Keine automatisierten Abfragen Senden Sie keine automatisierten Abfragen irgendwelcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen liber maschinelle Ubersetzung, optische Zeichenerkennung oder andere Bereiche durchfiihren, in denen der Zugang zu Text in groBen Mengen niitzlich ist, wenden Sie sich bitte an uns. Wir fordern die Nutzung des offentlich zuganglichen Materials fiir diese Zwecke und konnen Ihnen unter Umstanden helfen.

+ Beibehaltung von Google-Markenelementen Das "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei finden, ist wichtig zur Information iiber dieses Projekt und hilft den Anwendern weiteres Material iiber Google Buchsuche zu finden. Bitte entfernen Sie das Wasserzeichen nicht.

+ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalitdt Unabhangig von Ihrem Verwendungszweck mussen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein, sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch, das nach unserem Dafiirhalten fiir Nutzer in den USA offentlich zuganglich ist, auch fiir Nutzer in anderen Landern offentlich zuganglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist von Land zu Land verschieden. Wir konnen keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulassig ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und uberall auf der Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechtsverletzung kann schwerwiegende Folgen haben.

Uber Google Buchsuche

Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zuganglich zu machen. Google Buchsuche hilft Lesern dabei, die Biicher dieser Welt zu entdecken, und unterstutzt Autoren und Verleger dabei, neue Zielgruppen zu erreichen.

Den gesamten Buchtext konnen Sie im Internet unter http : //books . google . com durchsuchen.

Die Chroniken der

schwabischen Stadte. Augsburg...: ...

GENERAL LIBRARY UNIVERSITY OF MICHIGAN.

THE

Hagerman Collection

HISTORY AND POLITICAL SCIENCE

JAMES J. HAGERMAN OF CLASS OF '61

Professor Charles Kendall Adams

IN THI VBAR

1883.

Digitized by

Google

Digitized by

Google

Digitized by

Google

Digitized by

Google

Digitized by

Google

Pic g^roniRett

bet b ru t f <M n @ H b t r

t)om 14. big tn$ 16. Sa^unbert.

2)retunbjtDanjigftcr 8attb.

2luf Peranlaffung

Seiner XTCajeftdt 6es l^Snigs t>on Sayem

tyerausgegefcen

iurdj 6ie fjiftortfdje Commtffton

bet ber

"Komgltdjen 2tfa6emte 6er IDiffenfdjaften.

Seijijig ©erlag t>o» ©. $trjel

1894.

Digitized by

Google

ittfftiUtfteietiHc.

2Mpbu%.

SHerter 8atrt*

2tuf Deranlaffung

Seiner ZTCajeftdt 6es HSntgs t>on Bayern

tjeransgegefeen

burdj 6te fyiftortfdje Commtfjton

bet ber

HSntglidjen 2tfa6emte 6er XDiffenfdjafteru

Beijijig SJerlag Don ©♦ Jptrjel

1894.

Digitized by

Google

Digitized by

Google

SBorwort

v

, Om t>ottiegcnbcn fcierten Sknbe Don 2lug$burg crfd^eint bie Sfyro*

| nit Don Siemens ©enber, einem 3)enebictinermi5nc$ toon ©t. Utricty unb Hfra, jum erftenmat im IDrutf. @$ tft eine ©tabtctyronil im * eigentti<$en ©inne be$ SBorts, &om Slnfang ber ©tabt an bis 1536, fett 1488 3ettgcfd^id^te beS tutors ; er fd&rieb baran fafi bis an fein SebenSenbe. 2Ba$ oorljergeljt, ift auS ben belannten fitteren Sljronifen, mit toenigen S^fafeen auS anberen Quetten, gefd&tyft. 3n ber 3eit* gefctyictyte bes tutors ift eS befonberS bic neue e&angetifctye 8el?re unb bie reformatorifd&e ^Srebigt, nrie fie in 2lug$burg auftrat unb burcfc brang, bie feine @rj51jtung neben fcietem anbetn bef<$fiftigt unb toon Hjm, ber noc$ bie 2lufti5fung feineS Son&entS erteben mujfte, eine ebenfo fd&nflbe tote joroige SBerurteitung erfaljrt.

@S oerfteljt fid) toon fetbft, bag ©enberS SBerf Ijier nur fo toeit abgebrutft erfd^eint, ate eS nid&t auS ben fitteren, fctyon in ben frfiljeren SBanben jum SBbbrutf gelommenen Sljronifen entnommen ift. ©agegen finbet man im 9faljang tyinjugefiigt, toaS ber SCutor auS ben S&ronifen fewer tefcten SBorganger, $)emer, Saltier unb 9fem unbenufct gelaffen l?at: eS finb einjetne 9toc$ri($ten auS ben Saljren 1490 bis 1512.

9to<$ bleibt auritcf eine anbere ©ctyrift SBitijetm Stems, betitelt „@roni!a netoer gefc$i<$ten", bie Saljre 1514 bis 1526 umfaffenb, bie toir bem nfictyftfotgenben unb te^ten Sanbe toon 2lug$burg fcorbe* fatten. 2ftan nrirb barin mit Sntereffe feljen, nrie SDinge unb 2ften< fd^en fi<$ anbers ats bei bem 3)enebtctinermi5n<$ in ben 5lugen eines eifrigen 2tnt)angetS ber neuen Seljre abftriegetn.

§err Dr. griebricty 9totlj in SMnctyen Ijat bie SJearbeitung bes fcortiegenben JBanbeS mit ber gleid^en ©orgfatt, nrie bie bes J>or* Ijergeljenben, auSgeffiljrt, unter £eranjieljung bes arctyioatifctyen unb anbern ungebrucften toie gebrudten SRateriatS, baS jur Sontrote ober Srgfinjung berEljronif bient; auc$ finb ©toff ar unb9tegifter ooniljm angefertigt.

Sr tang en im Sftofcember 1894.

^xof. &axt v. <£egef.

Digitized by

Google

SSortDOtt.

$)er Untcrjcicfynctc gcftattct fu$, im 2fef($tu{$ an ta« *or« fteljcnbc SBowort junacfyfi bcm acrctyrtcn §crau$gcbcr bcr beutfctycn ©tabtc<$ronifen ju banfcn, bet iljm bie bort bcforottycncn Slrbeiten fibcrtrug, bann aflcn bcncn, tocld^c iljn unmittclbar obcr mittclbar babci untcrftufcten : fcor aflen bcm $errn ^fatter 3. ftranjtcr (in gggcntljal), bcm ©etrn ©tabt^SCrd&ioor Dr. 3. 33uff in 2fag$burg, bem ©crrn ard^tt) * ©ccrctfir ft. ©irfctymann bafctbfi, bcm $crrn Sibliofljcfat Dr. 5Elj. SRuefc bcr ftrctS* unb ©tabtbibtioflje! in «ug«* burg, bcm $crm ftret«*8lrc^tt>ar (Jr. SRotlj in Hmbcrg (jefct a. J).), fotoic bcr SibKotljctocrtoaltung bc$ Ijiftorifd&cn 83crcin$ fur ©$tt>abcn unb Sflcuburg unb ben ffleamten an bcr ft. ©of unb ©taatsbibtiotljc! in SWunctycn.

9Wanc$cn im Sio&cmbcr 1894.

Dr. Sfttefctt* 3Utf .

Digitized by

Google

3nl)alt*Der$eid)ni§.

3$ottt>ott.

©ettytigmigen.

VII. 2)te €$ronif »on GUrnen* @enber bon ben McfUn 3ctten ber CStabt bid jum 3a$re 1536.

(SmUitung ©cite III

tfanbfartftrabefarrfbwig XXXV

£ejt 1

Busang.

gortfc^uitgm ber (E&roitif bed Sector 2Rfitt<$ toott 2>cmer, fBaltyer unb Went 405

©toffar 471

^erfoTtemKrjetc^mg 514

DxtatKtjettfatfj 544

Digitized by

Google

Seridjtigungetu

@. 56, 22 tie8: Slbetberg flatt SRabetberg. @. 58 $ar. j. 3. 9 IteS: attentat* flatt attentats. @. 138 2lnm. 9 tte8: ^ergme^ger flatt »erg* mater. @. 179, 4 tfl am ffianbe ju tefen: 18. Oft. flatt 10. 2tug. @. 189 ge$8rt bte Stortante gn 3eite 13 (nt#t 43). @. 195 fefyft bet ber fllnftcn gette am ftanbe bte 3iffer 5. @? 240 «ar. 3. 3. 15 tieS: SacoB flatt Sucofc. @. 255, 20 lies fletttotg flatt ffietttotg. @. 260, 17 ties 3atob flatt 3afcofc. <S. 265 #ar. 3. 3. 2 Ifl ju tefen (Sorta flatt (Sorutta. @. 267, 17 ^eifct ba8 erfle 2Bort: t<$. @. 295, 5 fe&lt bet ber fiinften 3eile am ftanbe bte 3tffer 5. (Sfcenfo auf @. 303. @. 410 2lnm. 2 mug e8 flatt $art VII. ^etgen flart VIII. <S. 416, 7 tfl na<$ 3)egen$art etn flomma jn fefeen. @. 421, 16 tte«: 1495 flatt 1595.

Sftadjtrag. 3n @. 97 2fam. 2 tfl nocfy $u toergtetcfyen Utmann 2)fca$tmtttan , 53b. II. @. 91. 3n bem 9£etdj8tag tm 3«$re 1518 ftnb bte toStyrenb be8 3)ru<fe« ber @enberf<$en (S^rontf erfttytenenen 8fcet<$8tag8aften, jllngere SKetye SBb. I gu toer* gtet<$eu. 3n ber 2fom. 1 3. 3. 440 ^tte no<$ auf ©otfcetn $ot. unb ret. SBotfS* fcetoegungen Dor ber Reformation @. 77 ff. aerttriefen toerben fotten.

Digitized by

Google

VII.

Pic gfjiontli Don Siemens $enbei

Don ben dlteften 3eiten ber ©tabt bid jum Saljre 1536.

€t&bte4iomfcn XXIII.

Digitized by

Google

Digitized by

Google

(Si it I e i t u it g-

©tc in biefem ©anbe jum crftcn 9Me tin Drud erfc^einenbe beutfcfce Eljronil toon Siemens ©enter umfafet mit einem grofcen Iljetfe ifyreS 3>nlja(te$ biefelben 3^ttrfiume rote bie SlugSburger Sljronifen in ben brei DorJjergefjentenfflSnben bie[er©ammlung, beren jetttt<$ am roeiteften geljenbe, tie bed $eftor 2Kufi$, no$ in baS 3aljr 1487 Ijereinreictyt ; bie ©enberfctye Eljrenit fefct bann biefe fort, intent fieSegebenljeiten au$ ben lefcten Satyren tfaifer grietricfys III. unb aus ber SRegierungSjeit SWaji* mifianS I. unb feineS @nfel$ Sari V. bie fiber ben in 2lug$burg abge* Ijaltenen fo DerJjfingnijJDollen SRei$«tag bom 3aljre 1530 unb bie 9)iitte be$ Dterten 3afyrjeljnte$ l)inau$ Dorfuljrt. Diefe ereigntfcreictye ^eriobe ber 8?etc$«gef<$i$te ffittt jufammen mit ber SMutljejeit ber ©tabt 2lug$* Burg . bie in bem eben abgegren^ten 3^itroume burcfy bie ®ef#icfttc$feit ifyrer $anbtoerter , bie 9Boljlljabenl)eit iljrer fflurgerfctyaft, ben SReictyfyum unb tie UnteraeljmungSfaft iljrer grojjen Saujleute, ben SRuljm iljrer ein< tyeimtfetyen ®eleljrten unb ftfinftler laum Don einer anberen ©tabt be$ SReic^eS fiBertroffen tourbe. $)er SSerfaffer biefer Sljronit ift ein 9B6n$ bed ftlofters bon ©t. Ulrtc^ unb 9lfra , au« beffen SDiauern Dor unb nacty tym fo manege in ber ®ef$i$te ber ge(el)rten 8itteratur mit Sfyren ge* nannte SWSnner IjerDorgegangen finb.

Da« 8eben unfere* ©enter (and} ©unber unb ©inber fctyretbt er*<rfairet. fi$) berlief einfacty unb einfBrmig tnnerljalb ter engen ©cfyranfen, bie er ft$ burc$ Sblegung be« 9RSncfy«gelubbe$ felbft gejogen fyatte. SOBir nriffen befftalb auger bem, »a$ er in ben bon iljm fyinterlaffenen ©ctyriften felbft fiber ft$ fagt, toenig Don feinen aSerljftftmffen, unb ttefe* SBenige ift BerettS Don feinen BiSljerigen ffliograpljen SSeit^1 unb ©raun2, benen

1. »ett$,lBibl. Aug. Alph. VI 2. Mac. ©raun, Not. hist-lit.

€5. 161 ff. 8b. I ©. 1 ff.

Digitized by

Google

iv (Sinleituug.

and) neuerbings SB. SSogt in cincm in ber attgemeinen beutfctyen fflio* grapljie fiber ©enber erfefyienenen Slrtifcl gefolgt ift, benfifct toorben. fflraun xoar bcr fefete Srd&ibar unb fflibfiotyefar toon @t. UIric$; ct $atte bor bcr SluPfung be« fltofterS noc$ ben ganjen ©eftanb be* ftloftcr* arcfytbS beifammen, unb e$ »ar bon bornljeretn anjuneljmen, bag iljm bci bem gteifce unb bcr Umficfyt, bur$ bie fic$ feme ©d^rtften au«jei$nen, auf ©enber bejugttctye SHten unb SWottjen faum entgangen fein ttfirben. £rofcbem lief e$ ficty ber SBerfaffer biefer 3^i(en nictyt berbriefen, neuer* bingS arcfyibafifefye gorfctyungen fiber ©enber anjuftetten, (eiber oljne Jeben Gfrfotg. 3um ©Ificfe burfen urir anneljm'en, bag un$ burcty biefen 9Wanget an biograpljifc^en Daten nic$t$ gur SBfirbigung ber ^erfBntictytett unfereS Sljroniften SBefentlictyeS entgeljt ; fein Dafein ttirb aufgegangen fein in ber ©etljattgung ber iljm obliegenben M8fterftc$en unb geifttictyen 23er* ric$tungen, im fleifcigen ©ammeln unb int ©c^reiben feiner jiemticty ga$I* reid&en ©d^rtften. 5Dte $auptfa$e tft, bag fic$ un$ biefe gum grSfcten S^eile erljaften Ijaben , benn nrir finb baburcty in bie 8age berfefct, uns fiber bad SBefen unb ben SBertlj bed Scanned eine biel beutlictyere unb toeitere SBorftetlung gu bilben, ate un$ bied burc$ Srljaftung einiger Sugerer 8eben$baten, bie \a oft feljr betanglo* ftnb, ermBglictyt toare.

©enber ift am SlemenStage (23. SKoo.) bes 3al>res 1475 3Worgen$ urn 6 Uljr gu 8auingen a./©, geboren, toie feine un$ erljaftene genaue Slufjeicfynung befagt1. ©ein 35ater tear Saf pax ©enber, feine 2Wutter SBalburga SReictyenbedin toon 2lis(ingen. SSon ben 8eben$berljfittniffen ber beiben ift un$ nic$t$ befannt, ate n>a$ unfer Sljronift felbft batoon anbeutet2, ebenfo toenig bon bem ©UbungSgange , ben er felbft gurficf* getegt, bis to)ir Ujn ate 2W5nc$ in bem alt* unb xoeitberftljmten ©enebit* tinerKofter gu ©t. UIric$ unb Slfra in 2lug$burg antreffen. Die ja^t* reid^en Sitate3 au$ ber ftafftfe^en unb nad^ffoffifctyen fiitteratur ber SRBmer (egen 3cu8ni6 btoon ah, bag er ftcty eingeljenb bamit bef^fiftigt $at;

1. Chronographia 93b. VI ©1. 157b : 1. c @. 1 Hum. b unb @. 3. «n ber Eodem anno (1475) in die S. dementia lefeteteu ©telle ift eine SRottj <tu6 bem (23. 5Rot>.), qui illo anno in sabbato V. 9b. ber @cnbcrf<$eu Chronographia euenit, hora sexta de mane ego fr. (91. 25 4b) attgef ii^rt , bie toon bem £obe Clemens sender autor et scriptor be« S3ater« unfered (J^roni(len berU&tet : huius libri ac aliorum ab initio mundi er ftarb am 22. 2Jlai bed 3a^re6 1523. ex patre Caspar sender et matre Wal- 3. 3n feiner Chronographia unb in burga reychenbechin ex Aislingen in bertateinifd^cn^ronif (t)ersBolfenbiittlet Laugingen natus fui et hec in die S. $<mbf thrift) , nid^t ober in fcinen beut< Martini (11.9^0©.) scripsi. ubrigenfi Wen (S^ronifen, n?o fol<$e, obgefe^en toon tear ber (£lemeu«tag im Sa^re 1475 fein bem einleitcnben @afee, nur no(^ ein @am$tag fonbern ein 3)onncr«tag. ^aarmal ©orfommen.

2. @. ^eitl? 1. c. @. 162 unb Eraun

Digitized by

Google

Sinleitung. v

bo$ jetgt er ft<$ ni<$t« beftotoemger Betm ©ebraucty ber tatetnifctyen @prac$e ate einen fe$r bdfcn ©tittften, beffcn SRebemenbungen unb ©ort* bitbungen nid^t felten an bie ©d?reibart bcr virorum obscurorum ev* innem, f o bag fetbft ©raun , bcr bci bcr SeurtljeUung ©enbers einen in jcber ©ejieljung fe$r n>o$fa>otlenben ©tanbpunlt einntmmt, ntc$t umftn lann, (nac$ bcm 93organge RljammS unb 93eitljS) SenberS grdgted 933erf, bic untcn bed nfiljern ju befprecfyenbe Chronographia , at« cm »opus stilo quidem simplici ac barbaro sed sincero admodum conscrip- tumc gu bejetctynen1.

Sr trat in bad Softer am 26. «uguft be« 3a$re$ 1496, an eincnt greitag SWorgend urn 10 Uljr, alfo nod) nictyt 21 3a$re aft. 2lm 33or* abenbe bed atler$eUigenfefte« (31. Oft.) tourbe cr aid SRobije etngefleibet, unb cin 3a$r barauf (31. Oft. 1497) tegte cr bic 3»»nc$dgefubbe ab*. 9Sier 3a$re fpater (1501) bractyte cr ant DretfSnigdtagc bad crftc 9Wefc opfcr bar 3.

5Da$ U(ri$ttofter befanb fi$ ju bcr 3«t, in bcr ©enber in baffclbe etntrat, in etnent btfl^enben 3^ftanbe. $)er 8lbt 3o$ann bon §oijenftein (1439—1458) Ijatte begonnen, bic in SScrfatl geratljene ftlofterbtdcipKn burcty energifctye SRef orutation toicber gu Ijeben, fcine 5Rac$* folger, 2Retc$ior Don ©tantfctm (1459—1474), $einri$ grtcg (1474— 1482) unb 3ofymn bon ©tttingen (1482—1496) toaren mit (grfotg be* mfiljt, auf biefemSBege f crtgufd^rciten 4. 3Wit ber SMdciptin n>ar au$ bic SReigung gu tiriffenfetyaftttctyer unb fiinftterifctyer S^atigfcit im Softer toieber lebenbig gemorben. Die fflibttot^el tourbe untcr biefen Sbten be* beutcnb bergrSfcert unb in einent befonbercn SRaume aufgeftelft, jafeit

1. ©rami, Notitia I @. 2; ©elt$ monasterii: Et in viplia omnium VI @. 168. Son bcm #craudgeber ber Sanctorum habitu nouitioram indutus Hist, relatio de ortu et progressu fui. Eadem die anno reuoluto feci haeresum (f. barfiber untcn ©. XIV) professionem. ©gl. untcn @enberd ttnrbc foaar an eben btcfcm barbarifd&en &$ron. ©I. 162*>. 3m 3a$rc 1498 ©tile nod? cine gute@cite entbedt: Tan- unterfctyreibt er bic Statuta ab abbate tarn morum et religionis barbariem et conventu facta aid clericus. Mon. (toic @cnber flc in feiner (gnafyung bor- Boic. ©b. XXIII @. 650 9tr. 284. fu$rt) hand melior decebat oratio. 3. (Sbenba ©I. 73*>; Anno domini Quin id ipsum veritati majestatem 1501 in die Epiphanie ego primitias facit, quod simplicissime scripta. ©gt. meas celebraui.

bagegen bad Urtyeil bei ©$eltyorn, 4. @. SBitttoer, Cat abbatum mon.

©ammlung fur bie <$ef$. I @. 243. SS Udalrici et Afrae Augustensis in

2. Chionogr. ©b. VII ©I. 23b . @tei*ele,5[r^tb f.bie©ef^.b.©tet^um« Eodem anno (1496) feria sexta post 3(ug8bnrg III ©. 1 95 ff . ; ^lac. ©raun, Bartholomei bora decima ante pran- Oef^. ber $tr$e unb bed drifted ber dium Ego fir. Clemens Sender de Lau- tyctltgcn Ulri^ unb Slfra, 3(ugdb. 1817, gingen autor et scriptor huius libri @. 28« ff.

et aliorum intraui religionem huius

Digitized by

Google

VI

(gtnleitung.

bem3al)re 1472 toax im Slofter cine eigene £)ru<ferei errid&tet, bie tfingere 3cit tijfitig tear1- Die feit ber jtoeiten $51fte be$ 15. 3al)rl)unbert$ in SSfagSburg nacfytoeisbare $umaniftifc$e SRidjtung fanb aucfy in bem Softer SSfoljanger unb greunbe, neben benen jebocty auc$ bic in bem atten ©etcifc m&nd^ifcfyer ®elel)rfamfeit $)aljinti>anbetnben rfifttg fortarbcitctcn \ &n ®efiil)t ber ®egenf5felt$fett fcfyemt in folctyen Shreifen gar nictyt gum 2Je* toufctfetn gelommen ju fein, tt)ie ja aucty tfjatfactylicty fc^r biete biefer $Iofterl)umaniften nur ba$ tateinifefye ®e»anb iljrer 93orbitber ftcty ange* eignet, oljne Don ljumaniftifefyem ®eifte nur einen gunlen in ftc$ aufge* nomnten ju Ijaben; ber burc$ feme Ijiftorifcfyen 9lrbeiten belannte ©igmuub ajietfterlin , ber \a au$ bem Sfofter Ijerborgegangen , ift ein ItafftfcfyeS SJeifpiet tyiefiir: ein ganj anneljmbarer Satetner unb begeifterter greunb ber alten Sitteratur unb babei ein aufcerft geftnnungStfictytiger 2)Wnc$3.

Stntge SDtonate bebor unfer ©enber in ba$ Utrictyftofter eintrat, toar Sonrab SDWrfin4, ein geborener SlugSburger, btstyer ^rior im Softer, jum Slbte getoSfytt toorben ; er berftanb e$ , bie Don feinen SSorgSngera iiberlommenen guten SErabitionen toeiter gu fiiljren, fo bag unfer Sljronift bi$jum£obe biefeS 3lbte$ (1510) in too!)tgeorbneten H5jier(td&en 33er* Ijaltniffen (ebte, bie feiner geiftigen unb ti>iffenfc$aftfi$en gortbitbung nur f8rberti<$ fein fonnten. S3 tear bie$ auc$ bie 3e^/ to ber ftcfy ba$ eigenartige 23erl?aftni6, toetcfyeS ficfy gtmfd&en bem Saifer aRajimittan unb bem ©t. Ulrid^Kofter fctyon border ju entroidetn begonnen Ijatte, immer meljr befeftigte. @$on feit 1492 bon bem Sonbent in bad engfte geift* ttctye 23unbnij$ aufgenommen 5, befd&enfte 9Wa$imUian bas Stofter mit jatytreicfyen 23etoetfen feiner ©unft unb ®nabe. Die SDWncfye fatten ijauftg ®etegenl)eit, ben merltoiirbigen 9ftann, beffen ©etyieffate unb £ljaten bie 3ettgenoffen beft&nbig in 2UI)em ertyielten, in ungejtoungenem perf5nfic$en SSerfe^r ju feljen* 2Rit tiebebotter Ireue befd^reibt ©enber bie iiberaus prunfbotten fircfyftcfyen geftttd&feiten, bie ber Satfer bei feiner 3ln»efen^eit in SSfogSburg in ber Utri(fy!ir<fye ober im $)om abfyaften lte§,

1. @. 3«*>f, SfogSfr- Sudjbwderge* 3. ©. iiBer i^n bic (ginletturtg gu f^te I ©. VIII, abcr and) (£. SWeggcr, @tgm. 2ttetfietltn8 (£bron. ber 9ect*«« Wutfb. altcflc 2)rudbcnfmaic jc. @. 39. ftabt iRIlinbetg, ©t.<£^ron. Ill ©. 3 ff.

2. @. l?iegu 2ter, 3)cr *ug«B. $uma* mit ben DJadjtrcigen gren«borff^ in ben mflenfreis mit befonberer S3erucffid(>« 5(ng«b. @t. (£^ron. I ©. 267 Slnm. 1. tigung Sem^arb 5lbelmaiin« toon $lbel* 4. ®gt. ^iejn bie Chronographia mannsfelben in ber ^eitfetyr. b. ^>i(l. 25er. @enber8 53b. VII 81. 23».

fiir e*»abcn n. ^enb., 3al?rg. 18S0 5. Sittmer 1. c. ©.355 ; togt^ramt,

@. 68 ff , ilber bie ^umaniften im Mrify Utri^ftofter @. 302, 305. ftofter insBefonbere 1. c. @. 70 ff.

Digitized by

Google

(Staleituttg. vn

fo namentlicty bie geter ber ©runbfteintegung ju bem ncuen ffiljor ber U(ri<fyltr<fye, bie ber Saifer eigentyanbig fcofljog K

$>tefe glfidtfictyen 3^ten toftljrten frcttUfr ntctyt meljr fange, 3o$ann ©d&rott, ber SRadftotger bed 9lbted SDWrlin, ber ©oljn emed 2lugdburger SBadterd, ber fi# bid ju fewer (Srljebung jum 2lbt burc$ freunbfityed unb corrected SSer^atten audgejeicfynet Ijatte, jeigte in feiner neuen SBfirbe (gigenfctyaften, toetd&e bie bidder in bem Sfofter Ijerrfctyenbe SRulje unb Drbnung gefftljrben mugten. <Sr refignierte feine SBfirbe erft im 3aljre 1527, nac^bem er berfetben in ber 3ti>ifc$enjett infotge feiner Untaugficfc leit auf Seranfoffung bed SBifctyofd f<$on eine &t\t tang bertuftig ge* toefen2,

fiber biefe SBorgSnge erfaljren toir fcon ©enber nid&td, eben fo toenig fiber feine eigenen ©dijtdEfate wS^renb biefer £eit SBfod ber SDatierung einer feiner ©cfyriften erfeljen nrir, bag er ficty im 3o^re 1507 no<$ in Slugdbttrg befanb3, aud ber SDatierung einer anbern, bag er im 3aljre 1517 in bem ber ©tabt Saufbeuem benactybarten Softer 3rfee tebte, bad mit bem ©t. Utrictyffofter in Slugdburg in engen SBed&fetbejieljungen ftanb4. (£r giebt ber fefcteren ©ctyrift bie SBerfe mit auf ben 333eg , mit benen ber in ber SSerbannung ju £omi f$mac$tenbe Dbib feine Sriftien na$ 9fom fanbte : I liber Augustam (ftatt Romam), toorin man ©eljnfud^t nacty bem lieb getoonnenen gtfinjenben Slugdburg erlennen bfirfte, }U toetcfyem bad [title 3rfee freili^ einen ftarlen ©egenfafe bttbete. ©er Umftanb, bag ©enber fidj fiber ben Slufcnt^alt Sutyerd ju Slugdburg (im Saljre 1518) fo gar \&)Uty unterrid&tet geigt6, unb bag er bie Slnfange ber Sntnricfetung ber {Reformation in Slugdburg gSnjft$ mit ©tililfd^toeigen fiber* geljt, fo bag feine barauf bejttgficfyen SWittljettungen erft mit bem 3aljre 1524 beginnen, &on too an fie bann ftettenroeife feljr aud* futyrticty unb anfctyauficty toerben, tegen bie SBermutljung nalje, bag fidj ©enber bid ju biefer 3^t nictyt in ber ©tabt befunben $abe6; ffir

1. ®. untcn $t. 168*ff. 8fct<$«tage toom 3«$r 1518 tootgefaflene

2. ©raun 1. c. @.307ff. 8g(. «tc$ &fcfcbieb$icene St. SJtojrtmiUanS toon ben Me (Etonica netoer gefaicften 81. 68». aKbnd&en toon @t Ulri$ erj^lt, gu

3. ®raun, Not hist.-litt. I @. 47 foted&en, inbem bet (Sbtoniji bort fo tebet, SRt. II. alS toSre er perfflnttcty babet getoefen:

4. (gbenba @. 48 Sflx. III. fetn 2ttt... ^at . . . un& (bie W6xtAt)

5. 3n bet beutfdjen S^ronif , ©anb« angefetyen, al8 toerbe u«8 fetn f$t. b, unb in ber SSolfenbilttlet ©anb* Wit ntt me in bifer jett fec^en unb f^rift (wie autf) f^on in bet Ctytonogt.). toon ung batmtt utiaub nemenac.

6. ©egen biefe ?(nnc^me fctyehtt bie 2)oc^ fann ftc^ ©enbet bamais ja nut @teHe (beutfty St?rontf , §anbfd?r. a toorilbetge^enb in Augsburg auf^alten 8L 209»), in bet ©enber bie na$ bem ^aben, tote auc^ ni$t audgefc^Xoffen i%

Digitized by

Google

vin (Shtteitung.

fca* 3aljr 1527 ijt er in Slug^Butg toieber nacftjetoiefen unb jtoar al$ $rior'.

©eitbem bie reformatorifcfyeSBetoegung fi$ in 8fag«burg auSgebrettet ^atte , mar e$ mtt bem ruljigen unb beljagftctyen 8eben ber 3K8n<$e toon ©t. Ulricty fcorbei. 3nnerljatb bcr iitoftermauern felbft fanben bte SReuer* ungen 8ln$5nger, fcor alien ben ^farrprotnfor 3oljann ®$mib, ber fid& offen ate fiutljeraner belannte unb auc$ feine ^farrangeljSrtgen fttr fidb ju geurinnen &erfuc$te2. 93on aufcen Ijer tyatte ba$ Softer ju teiben &on bent gegen ba$ 3K6nc$$toefen aufgebracfyten ^JdBel unb f pater, ate ber ©teg ber neuen 9tt$tung entfetyieben tear, au$ toon ©eite beS {RatljeS. ©enber Ijat e$, tote e$ f<$eint, nictyt fflr anftfinbtg gefunben, in felnen fremben ip&nben ttbergebenen Sljronifen au$ ben SWauem be$ ftfofterS ju plaubern unb fiber interne Slngetegenljeiten feine$ Son&entS }U beridj* ten3; bagegen betra<$tet er e$ gerabeju ate etne feiner $auptaufgaben, bie toon aufjen Ijer feit ungeffiljr bem 3aljre 1527 fetnem Softer nriber* faljrenen Unbitben unb ©ebr&ngniffe ntSgfi^ft au$ffi$rttc$ ju fctyitbern, jo bag ttoir fiber biefe SSorgfinge genau unterrtd^tet finb4. 3m 3al)re 1534 unterfagte ber SRatlj ben SM&nctyen ba$ $rebtgen in ityrer ftirctye unb fteflte einen neugtfiubigen ^rebiger auf , unb im 3a$re 1537 erging an fie ber fflefeljl, fi$ enttoeber ber gen>ol)nten {RefigionSfibungen ju entyaften unb bie SUber ju entfemen ober bie ©tabt ju toerfaffen. 2)er feit ©$ott$ {Rficftritt an ber ©pifee be$ SttofterS ftetyenbe 3oljann ftSntin 5 entf^ieb ft$ ffir ba« tefetere; am 18. 3anuar genannten 3al)re« begab er ftc$ mit feinem Sontoent in bad im 3aljre 1533 erlaufte ©ctytofc Unter* nnttetebacty 6.

©enber* ©jroml reid^t in iljrer tefeten gaffung nur bte jum 3a^re 1536 ; bie (efete SRotij batiert toom ©t. Urfufa«Iag (21 . Oft.) btefe* 3al?re* ; bie SBibmung ju btefer Sljronil nmrbe ein paar lage fpfiter gefdftieben unb

bag er na$ ber <grjfi$tung einee anbern 4. @. &auj>tf8<$ttc$ Jtyamm, Hier.

2K8ndK« Berid)tet unb ftd? nur bur$ ben Aug. Ill unb ©raun, Utri^ttofler,. bie

©eBraud) ber crften $erfcn al« lana» Belbe unfern ©enber (in ber gaffung ber

jat?rigf« 2RttgHeb bed Sonfcentcfi in bte Chronographia) and) fonfi genie aid

3aW berer, benen ber abWieb«gru§ bc« Ouette benu^en. ®. bie mit einer ©ef$.

j?aifer« gegotten, mit einf^liegt. toon ©t. Utric^ ©raun toorange^enben

1. 93on SJeit^ 1. c. @. 163, ber bie« Slutoren jufammengefteflt in ber S3orrcbe cinem ©riefe 83eit ©ilb« cntnimmt ju beffen ©ei*. be« Ulri^-«io(ter8

2. ©. »raun, Utri^rioper @. 310 ©.XIII. 2>a$u fommen nod^ bie ©io» unb unten ©enber 931. 233*>. ara^ten eimelner 3W8ncJe be8 £lofter«

3. 3n feiner Chronographia jebod), tn S5eit^« Bibliotheka Augustana.

bte er fttr p* juriidbe^ieit fommen ber* 5. 3ofyran ^3nlin, SIBt toom 12. 3utt

artige ©tetten 8fter (teenn aua) ntd^t in 1527 Bis jum 17. 2Ra'rj 1539.

groger 3a^l) Dor. 6. ©raun, Utri^tlofier ©. 312.

Digitized by

Google

(Smfeitung. ix

trfigt bad Datum : 8ugdpurg ju fant Urlicty an fant 8fra beler tag (26. Oct 1536) K Died ift bad tefete 8ebendjei$en, bad ft$ bon ©enber erljatten $at. $)a$ SWecrotogium bon ©t. Ulric$ gibt und nocty ben 2luffcf?(u^ bag cr am 16. gebruar ton biefer ffiett gefctyieben tft bad 3a$r tft (eiber ntd)t genannt2. SBir miff en alfo nictyt, Ijat ©enber bie 2ludn>an* berung feined Sonbentd na$ Untertoittrfdbacfy nod) mitgema<$t ober nictyt. Sange bflrfte er bad 3aljr 1536 ntctyt flberlcbt $aben , fenft tofirbe fi^ bo$ noc$ irgenb eine fpfitere ©pur ton t$m nactytoeifen (affen.

©enber §at bie &erf<$iebenen2lbfaffungen feiner Sljronit2lngelj3rtgen ber gamilie gugger getiribmet 3, unb »ir burfen biefe biographize ©fijje nic$t f($tte&en, o$ne noc^mit ein paar ©orten feiner perf&nfictyen 93erljfilt* niffed ju iljnen, fo toeit ed fi<$ aud feinen 8lufjeid)nungen ergibt, (Sr* t»a$nung ju t^un. fflefannt ift bie 3ttactytftettung, bie biefe gamilie in* folge Ujred SReidfrtljumd unb tljrer fflejteljungen ju fiirftttd&en ?erf8nftc$* fetten, an iljrer®pifce fiatfer SWapmifian, ftaifer ftartV. unb $5ntg gerbinanb, einnaljm, fotoie bad 2lnfeljen, beffen fie ftcty burdj i$re $rac$N entfaltung, tljre reid^en ©tiftungen fflr bie JKrctye unb bie Slrmen, tyre greigebigfett fflr SBiffenfd&aft unb JJunft4 erfreute. 8te ber SRetigiond* jtoiefpalt bie ©firgerf^aft ber ©tabt in jn>ei fetnbftcfye Sager f$ieb, ba tear ed biefe gamitte, bie con ben Slftgtaubigen a(d ber $ort bed $atljo(i* cidmud, „ber guten, toaljren, rec^ten Sljriften", gepriefen tmtrbe6. gfir und tommen Ijier inJBetractyt 3atob ber9tei$e, bann{Ratmunb,2tntomud unb $terontymud gugger, bed erfteren , ber finberlod ftarb , SRcffcn unb Srben, atte brei Snlel bed im 3a$re 1469 cerftorbenen 3afcb gugger bed tfteren. 9ftit fammtlt^en ift unfer ©enber tooljlbefannt, ffimmtftctye $at er in faft fiberf$n>angfi($er ffieife, ttyeild in feinen £l)roni!n>erfen fettft, tljeild in ben ©ibmungen Ijierju toegen tljrer pr5$tigen fiugeren Srfcfyei* nung, tyrer ®efcfyaftdgefctyi<ftt<$!ett, iljrer ffiofyttlj&ttglett, iljrer lirctylidjen grBmmigleit gepriefen. 3Bir bflrfen und bie gugger too^I aid flet^ige ®fifte im ©t. Uftictyttofter benfen , toie umgele^rt bie mit ben guggern

1. @. untett @. XLI. 1790, tt>o toon bcu vlxl* berfl^renbeu ^er«

2. Necrologium Augustanum fBnti^feitcn biefer gamilie befonber« («ug«B. «rei«. u. ©tabtBibUot^., Aug. SRaimtmb unb «ntonlu« gugaer e.l Iff., 332, ©I unter 1 6 Kl. febraarii : Cle- bq». 5 1 ff. auefttbrlty geroftrbtflt teerben. mens sinder pbr. et monachus pro- 5- 2fa$ bicfem©runbe toaren fie ber feuus anberen ^artet -auf bad Sugerfte toer^agt ;

3. e. »* «. x u. xviff. ^riWffptr4„7biS

4. @. ^ier^u bad ©d^rift^en S3eiHfi : Bejcugenber ©teflcn : ti>a« man i^rem

De insignibus iUastrissime S. R. I. @tfer fflr bie alte ^trd^c jutraute , ta'gt

comitum Fuggerorum mentis in rem bie iRotij ber (Sronica ne»er gef$t$ten

litterarium mentis libeUus singularis, ®t. 86» bcutlit^ ertennen.

Digitized by

Google

x (ginlettuttg.

naljer in ©erftljrung gefommenen SDWnctye ate getegenttic^e $au«* unb £ifctygenoffen btefer iljrer ®5nner. ©enber nrirb iljnen belannt getoorben fein ate eifriger ©ammler gefctyictytfictyer Urlunben unb 9Zad^rid^ten , unb fo ift toon iljrer ©cite »ol)( bcr ffiunfcty audgetyrodjen toorben, toon fcincr $anb eine aud f cincn ©ammtungen Jjergefteflte ©tabtctyronif ju erljalten. Sin folder SBunfdj n>ar fiir ©cnbcr ©porn genug, fl$ fogletcfy an bic Slrbctt ju macfyen, fo bag t©ir bie Sntftetyung bcr ©enberfd&en Sljronilen, mic bed SRfiljern nocty bargeman toerben toirb , bcr Sfotregung ber gugger jujuf<$reiben tyaben.

SBietfeicfyt ift bent freunbfetyaftftcfyen SBerljfiftniffe, bad jtoifd&en un» ferem ©cnbcr unb bent rcid^en guggerljaufe beftanb, auc$ bad ^ortrfit bed Sljroniften ju oerbanlen, bad und Don ber $anb teined gcringeren ate $olbeind bed Stteren erljaften ift. Sn ben in ©erlin aufbetoaljrten SReften eincd ipotbeinfaen Slugdburger ©ligjenbuc^ed finbet ftd^ nfimticty auger einer ganjen SRetlje son fflilbern $uggerf$er gamUicngticbcr unb toon ^erfSntictyleiten, bic mit ber guggerfctyen gamUie in cngeren ©ejieljungen ftanben, and) bad ?ortrSt eincd 9W8n$ed mit ber toon ber $anb bed 2ttaterd ^ertfl^renben ©ejetdjnung w$er Stement Don fant u(ri<$", in bent toir mit atter JBaJjrfctyeinttctyleit unferen Slemend ©enber erlcnnen bfirfen. Sine jtocite 3e^nun8 &on berfelben $anb finbet ftcty mit berfelben ©ei* fctyrift in bcr #anbjei<$nungen*©ammlung bed grogljerjogfictyen SWufeumd in SBetmar K 5ftotljroenbig aflcrbingd ift ed nictyt, bag man bie Qratfteljung btefer Silber mit ben guggern in 3ufammenljang bringt, benn ipand $ofbetn Ijat aucfy fleigtg im UlrictyHofter portrfitirt, toic fic$ aud ber ge* nannten in fflertin befinbtfetyen ©ammlung ergibt, in ber pc$ auger ben ^ortratd ber 2lbte SDWrlin unb ©d^rott bad bed ©rogletfoerd 3ofcmned ®rieg$err, bed berfiljmten fieonljarb ©agner (bed gut fctyretberd) unb nocty me^rerc anbere oon 9K&nc^en biefed fftofterd finben.

SDamit tootlcn n>ir norlaufig bie $erf8nfic$feit unfercd S^roniften fcerlaffen, urn erft na<$ ber SBtirbigung f einer ffierle nrieber ju tljm jurfidfjufeljren.

I**"* ^ie et^c Kttcrarifi^e Slrbeit ©enberd, bon ber toir Jjoren, ift fein

"""• . Breuiarius Decretorum ac Decretalium Sexti et Clementinarum,

DecA'o- 4°' ber in bcn Safren 1504—1507 entftanben unb am 20. ©ept. bed

rum etc. ic^tgenanntcn 3a^red beenbet lourbe 2. j)cr Sobej lag ©raun nod^ Dor

1. SBoItmann, ©an* ©olbcin, ©b. II Finit breuiwriuB decretorum ac decre- ©. 75 Wx. 1 16 u. @. 89 9h. 281. talium Sexti et Clementinarum, totius

2. (Sine @^Iu6«otij bed Sober lautet: canonici iurii excerpte electiores

Digiti

zed by G00gle

$inleitung.

XI

unb tourbe Don Ujm in fetnen Not. hist.-lit. ©b. I ©. 47 furj befctyrte* ben, iefct ifi er fcerfc^oflen.

3e^n 3a$re fofiter, am 12. 3uni bed 3afyred 1517, tooaenbete2-*™*- ©enber cine in bad rein tljeologifctye ©ebiet einfetytagenbe SlrBcit , ben aaiaue- Armariu8 Animae, 8°, gletctyfattd Don ©raun 1. c. ©, 47 befctyrteben. Diefer ©anb gaft au# ate fcerloren, tourbe aber &on 3. ftranjler in ber 3lugdburger fireid' unb ©tabtbtbtiotlje! toieber aufgefunben. @d tft bad oben enoafytte in Utofter 3rfee entftanbene ©erf, bad bent bamatigen W>t Don ©t. Utri<$ in Jlugdburg, 3olj, @$rott, genribmet ift.

Sine britte Slrbeit ©enberd finb feine Adversaria astrologica x, 3 •^•r" oon benen SBraun 1. c. ©. 48 o§ne ffirtoaljnung ber jeitfid&en Sntfteljung "Hj{^ berfetben nur ben 5Eite( nennt. SDtcfer Sobej ift tote ber erfte jur 3e^ nictyt auffinbbar.

©enber §atte bie 2ttitte bed fiinften 3al)rjel)ntd feined Sebendatterd 4^; f$on uberfctyritten, ate er bteSlbfaffung feined erften unb jugleicty grflfcten p1"*- Ijiftortfctyen SBerled, feiner Chronographia, begann 2.

2fa trabitionetfer Slnregung ju einer berartigen Slrbeit fc^ftc ed in bent fttcfter ni#t 3. Da Ijatte er bor alien an ben SBerfen bed oben fctyon genannten SDteifterlm ein aneifernbed SSorbitb 4 ; gleicfy jeitig ntit biejem (ebte iut Softer ber 2DWn<$ 3oIjanned gran!, ber SSerfaffer bon Slugd*

auctoritatefl, per fratrem Clementem sinder de Laugingen diui ordinis sancti Benedicti hujua Cenobii sancti Vdalrici monachum Anno etatis mee triceaimo primo anno vero salutis 1507. In vi^ilia sancti mathei apostoli et euangeliste hora secunda diei. Sit igitur lauB deo beate virgini etSancto Onoffrio Amen (©rauu l.c. €5. 47). 2)ie Collectiones decretalium (me tft ^dpftlic^c ©eubfdjreiben unb (Soncttien* Scfd^filffe) tourben juerft in 5 ©fluent ge- fammelt burn? ©reacr IX. im 3a$re 1230, bann im Liber sextuB erga'nat tm 3. 1298 bura) ©onifaj VII. ; bte lefcte ©ammlung tourbe im 3. 1313 toon (Siemens V. toorgenommeu. 2)ru<fe biefer ©anrmtung entffanben fdjon toer&altuifr raa§tg frttfc.

1. 3Rit bem Xitel » Adversaria « be« geid)nete man feit bem 15. 3$bt folate @^riften, hi benen man gelegentltcbe ©emerfungen unb Worsen iiber beftimmte »iffentd)aftlia)e 2)iScitottnen aufjeidjnete. 3u bcr3ett, in ber ©enber fetne »Ad- Tersaria« [d?rteb, lebte tm Stiofttx ber be*

ritymte SSttufl ©tfb, ber nametttltd? bura) fctne aftronomifefcen unb oflrologt d^en @tubten unb Hrbeitcn toeifytn befaunt trar unb audj t>icttcic^t auf ©enber na$ biefer 9mtung anregenb gcatrft ^at. ©. iiberi^nSter, 2)er?lug*b.$umant(tem frctd in ber 3ettfd)r. b. 1)\ft. S3er. f. @d)»aben u. 9teub., Sa^ra. 1880 <S. 74 unb Seity, Bibl. Aug. I @. 10 ff.

2. (5r jtanb, al« er ben erftat ©anb fetnerChronographia been bet, im 47. 2e* ben«jabre. <gr fagt un« bteg felbfl am ©d^luffe btefe«53anbe« (331.316a) in einer SBeifctyrift, battert »in vigilia ascensionis domini (13. Stat), anno ab incarna- tioneChristil523«. 53raun,Not. hist.- litt. I f 2.

3. fiber bie ju^enbers 3eit tn?lug«» burg blityencen gelebrtcn Wfiortfd^en «e* frrebungen unb Slrbeiten, tie (mtab» fyangig toon bem ^lofler) toon (Sonrab $cuttnaer unb beffen fiteis augginaen, f. ?ier I. c. @. 81 unb ©egele, @efc$. b. b. #tjtoriograp$ie @. 112 (f.

4. e. oben e. VI.

Digitized by

Google

xii Stalettwtg.

Burger Hnnaten (1430—1462), ber aucty ate ein borjfigticfyer ©fl$er* illuminator gerttymt tmrb (f 1472) *; etoad faster SBityefat SBitttoer (t 1512), bcr SBcrfaffcr bed auf fe$r fleijjigen ©tubten berufanben Cata- logus Abbatum monasterii SS. Udalrici et Afrae Augustensis, gugtei<$ and) ©ammler einer ganjen SReilje Don !)iftorifc$en ©ctyriften 2.

9tic$t innercr SDrang trteb iljn ju bicfer ©efctyfiftigung, fonbern, tote er fetbft fagt, out otiositatem, que est inimica anime, effugaret« 3. SlWtt anerfennendtoertljer $forljeit &uggrt er fic$, be&or er ficty an bie Sir* belt begibt, fiber ben Unterfctyteb jtoifctyen einem »Historiographum« unb etnem »Chronographum«: »Hlius est maxime rerum gestarum histo- riam et ordinem ad plenum per singula conscribere, istius vero tempora principaliter connotare et succincte transcurrere memo- riam ac historiam rei gestea 4. ®r entfetyieb ftc$ fur bad (efctere, unb fo entftanb bad erfte unb umfangrei<$fte feiner ijtftorifctyen ffierle, feine jtitftfb&nbige Chronographia, ju ber er, be&or er ju fc$reiben anfing, bur$ 3a$re fang betriebene SSorarbeiten ben ®runb getegt Ijaben mug.

©enber fctylofc ben I.JBb. ber Chronographia im 3al)re 1523 5 unb mar tm 3al)re 1 534, bid ju toetd^er 3eit bie s3? oti jen, Sr jfibtungen unb Sllten* ftucfe rei<$en, mit bem (Sanjen ferttg, fo bag alfo bie 12S3finbe in 123a$ren gefctyrieben tourben. Die erften 7©&nbe, umfaffenb gefctyictyttictye SRotijen aud ben fruljeften $eiten bid jum 3al)re 1 525 6, tourben rafc$ gefBrbert, im 3a$re 1526 toaren fie fcoflenbet. 95on ba an bietet bie Chronogra- phia 3eitgef$ic$te. $)er 8. ©anb umfafct bie 3al)re 1525—1528, be* fonberd audffiljrftcty bie Sretgniffe bed ©auernfrieged erjfiljtenb, ber 9. ©egebenljeiten bed 3a$red 1528, tooran ficty bie ®ef$ic$te ber ©etage« rung toon ©ten burc§ bie 5EfirIen unb eine 2tofjfilj[ung bed latferfictyen $otyerfonatd in bem Seftanbe nac$ bem 5Eobe 3Warjmi(iand anf($Refct. Der 10. ©anb entyalt (Sreigniffe ber 3al)re 1529 unb 1530, namentfic$ fe^r audffil)rti($ bed in lefcterem ju Sugdburg abgeljaltenen 5Rei$dtaged, ber 11. fotc$e ber 3a$re 1530—1533, ber 12. meiftend 2lftenftfi<fe, jum geringeren 2^eile bie 5lugdburger ©tabtgefctyictyte, gum grS&eren bie ber SBiebereinfefcung bed $erjogd Utricty toon SBfirttemberg &oraudge$enben SJerljanbfungen unb ©egeben^eiten betreffenb. Die erften 11 ©Snbe ftnb

1. $al. ttber tyn @tei($elc, 2tn$ifc 3. ©. bie Skrtebe \u feiner Chrono- fiir bie ©cfc$. bed %ist1). fcugsb. 53b. II graphia, abgebrudt Bet ©roun Lc.©.2. @. 78 ff., too au<$ bie (jtytonit granfs 4. (gbenba.

@. 79 ff. abgebtudt if*. 5. @. bie ^terauf begilgli^e %n$aU

2. 8d. ilber i^n ©tct^ete 1. c. UI @enber« bei »roun 1. c. 0. 2.

@. 10 ff.; ebcnba pnbet Jl^ au<$ 6. @. ju bem gotgenben unten bie

©. 1 5 ff. bee ftbbntcf bed Catalogus ^anbf^nftenbef^retbung. abbatum etc.

Digitized by

Google

Shrfeitung- xni

in bem f$tec$ten Satein gef<$rieben, Don bcm oben bie SRebe tear, ber 12. in beutfttyer ©practye.

SMe Chronographia, mit Slfcam beginnenb, betoegt fi# bei ber $)ar* fteflung ber aften unb ber friiljeren mittclaltcrltd^en ®ef$i#te, toa« ©ruppierung unb Stuff affung bettifft, burcfyaud in ben ©allien ber ge* tetyrten $iftoriograpbie bed SWittefofterd ; ttritftfirftc^e ©erfnfipfung einan* ber in 2Bir!K$Ieit fernfteljenber SDinge unb bBfliger SWonget an ftritif bei ber 9u$mal}( unb ©enflfeung ber Ouetten geben biefen Hjetfen bed ffierled bad c$ara!teriftifc$e ©eprfige. SDtc ©iic$er ber Ijeitigen ©ctyrift bed aften unb neuen leftamented, bie ©cfyriften ber #ir$en&ater, bie r1)efirien" ber ©ibtyflen, Segenben, aftrotogifctye Sombinationen, mtytljo* (ogifd&e {Reminidcenjen, antile unb mittetafterlic$e ®ef$i<$tfc$reiber, ^itofo^en unb $oeten toerben im bunteften Durc^einanber ate Queften tyerangejogen unb oft in ber unnaturli$ften SBeife gebeutet unb berjerrt; man fuljft fi<$ Derfuctyt, bie an fic^ unponierenbe ©etefenljeit bed 35er* fafferd, bie ju fotcfyen ©erirrungen unb ®efc$madttofig!eiten futyren lonnte, ju beftagen. Dcr geringe SBertlj, ben bie erften ©finbe befifcen, mar ttotyl au$ bie Urfacfye, bag ©raun bie baju ge^Brenben Snbiced ni#t pubftcierte; er begann bamit mit SRectyt erft bei bcm fiinften ©anbe. ©on $ier an treten bie fabelljaften ©emente meljr unb meljr jurfid , urn extern tyiftorifd&enQueflenmateriat ju toei<$en, bid ber SBcrfaffct bedffierled in bie Sage fommt, ©egebenljeiten unb gef<$ic$tftc$e Sreigniffe fetner $eit erjaljten ju Bnnen, ©o gewinnt bad JBerf ton ©anb ju ©anb an Sntereffe unb 83ert$, unb ed biirfte fic$ too^t (oljnen, bie (efcten 8 ©Snbe namentttc§ jur Sudbeutung fur batyrifctye ®ef$ic$te einer genauen Durd^jid^t ju unterjie^en ; ed ift barin gar man<$e 5Ra<$tic$t son Iofatgefctyi<$tU<$er ©ebeutung, mand^e biograpl?if$e ffitnjefljeit entljaften, bie Jjeraudgeljoben ju toerben Derbiente.

©enberd Chronographia ift ein SBerl, toetctyed bie aflgemeine &ir<$en* unb $rofangef<$ic$te mit befonberer ©erudffictytigung ber {Reictyd* gef<$i<$te beljanbeft1; boc$ nimmt bie ffirjfi^tung bon ©egebenljeiten, n>el<$e bie ©tabt* unb ftrc$engef$i$te Don Slugdburg unb ben angren* jenben ®ebieten beruljren, in ben meiften ©Snben einen fo grofcen 5Raum ein, bag bem ©erfaffer fctyon bon Slnfang an ber®ebanle, in feiner Chronographia eine audreictyenbe Quelle fur eine Slugdburger Sljronif

1. 2)icfe Chronographia torirb auf* sacrarum sitnul et profanarum ab

aeffibtt in JSitQtibautxS Hist, rei litt arbe condito in liter as retulerunt.

O.S. B., Aug.et Herbipoli 1754 untcr L. c. @. 335. ben SBcrfen beter, qui histortam rerum

Digitized by

Google

xrv fcinUttung.

gu fc^affen, t>orgefc^meBt gu $aben f$eint. Site ®ef<$t<$te feme* Jttofter* ftnbet im aflgemeinen nur in ben oben angcbcutctcn $artieen ©erficf* fid&tigung; oon tf($ felbft forid&t er nur an gang toentgen ©teflen, unb ba meiften* nur, too er burtty ©erufung auf feine 8lugenjeugfd>aft ober auf ftctyere OetofiljrSmSnner feinen Slngaben grB&eren 2tnfpru$ auf Ofoubljaftigfeit oerteiljen mS#te K 8u<$ jaljtreid&e Urfunben, ©erffin* bigungen, ©rtefe, ©erljanbfongSaften, gebrudte ^ettungen unb anbere SDrucf fd^rtften $at er, urn bem Sefer etn fefte* gunbament gu bteten, in fern ©erf aufgenommen, unb jtoar ni$t burc$ (Sinl?efien ober (Sinffeben ber lefcteren (toad oiele Sljroniften t&aten), fonbern bur$ unoerbroffene* 2lbfc$reiben; teiber Ijat er in biefent gatte felten bie Quelle genannt, fo bafc biefe faft jebeG 3M erft gefuctyt toerben mujjte. 3m flbrigen toerben bie ©orfogen ©enber$, fotoeit fte bie 2lug$burger Oef^i^te gum ®egen* fianbe l>aben, unten bei ber 9lngabe ber Quetten ber ©enberf($en 2lug$* burger Sfyroniten bed 5R&$eren angegeben toerben; ber 3nlja(t ber Chro- nographia im Singelnen ift (gr5{jtentyeH$) au$ ben oon ©raun in ben Not. hist.-litt. ©b. I 6. 3 ff. abgebrudten a(p$abetifc$en 3nbtce* ber einjetnen ©anbe ju erfeljen, bie (bid auf gtoet) &on ©enber felbft Ijer* rfiljren. 'tic6*© 3n unmtttetbarem 9faf<$(u§ an bie Chronographia ift eine Drucf* p?ogres- fd^rift ju befprecfyen, bie ben 5Eite( fiiljrt: Historica relatio de ortu et rennm progressu haeresum in Germania, praesertim vero Augustae Vinde- licorum. Ex antiquis annalibus mss. cuiusdam comtemporanei fide- liter descripta Sf nunc publici juris facta. Anno 1564. Afructibus eorum cognoscetis eos. Matth.7. Cum facilitate superiorum. IngoU stadii, typis Georgii Haenlin. Anno MDCLIV. 8. Sluf ber lefcten ©ette tyeijjt na# bem ©djtug ber latetmfaen Stetotio: Hucusque auctor noster annates suos mss.perduxit, quibus no* aliquid addere nefas duzimus: anno aetatis suae 58. <£« fofgt bann em furje$5fta<$* toort ein ©ortoort feljtt g5njlic$ , toetc^e* nebft bem auf bem ZittU Matt beftnblic^en SUiotto bie 8bfic$t beS $erau«geber$ no$ au«brucfflc$ audfprtd^t, obtoo^I bie$ ffirjeben, ber bie @$rift gelefen, oottlommen iiberflufjig ift. 2$ beginnt mit ben ffiorten: »Ecce tibi relationem Aistoricam de ortu 8f progressu haeresum in Germania nostra. Dum legistiy quoties gemitus, quoties indignatio te commouitj ut tanto incendio litares quod ex tantula natum estfavillafa etc. unb enbet: »Haec impressimus quidem chartis facile perituris: at

I. 93gl. \. 93. $b. VII 81. 138» ; 5Bb. V 81. 254*.

Digitized by

Google

(Sinlettuttg. xv

ut altius imprimantur animis (Bern votum secundet!) omnium, id, quo potuimus modo, laboratdnmsU SBeber ber SJerfaffer bed abge* brudten aftanufcrtyted no<$ ber iperaudgeber ift genannt. SDer erfte, tpclc^er alt Muter unferen ©enber nennt, ift bet ©enebiltiner florbinian 8$amm. 6r fctyreibt in feiner Hierarchia Augustana 33b, III ©. 110: A r. p. Clemente Sender, conventuali nostro, chronographo accu- rate et tumtdtuum Augustanorum spectatore res eo tempore gestae . . . armotatae [sunt], post Ingolstadii anno 1654 impressae et pro reimpressione a plurimis desideratae. ©eit biefer 3eit ift bie Shtonty* mttfit bed SBerfafferd getfiftet, bie 2foff»firung bed $eraudgeberd ift iebo<$ bid jefct nic^t gelungen unb ftirb ttatyrfctyeinttc^ einem gtiuflic^en 3ufa^ fiberlaffen toerben muffen.

ffiie &er$5tt fic$ nun ber 5Eejt ber Relatio gu ber Chronographia? Dte ton bent $eraudgeber ber Relatio ant ©cfyluffe berfefben beigefiigte oben mitgefyeifte ©emerfung tagt nur erfennen, bag bad ©u# l)anb« fc$rtfttic$en Slnnalen entnontnten fei; 83eitl) fagt, baffetbe fei ein an^ ber Chronogiaphia Ijergeftetited (Sjcerpt *. tort (efctere ift rictytig; bo$ mug biefe Sludbrudf dmeife beftimmter forntutiert tterben. (Sine einge^enbe 83ergfeic$ung bed lefted ber Chronographia mit ber Relatio ergab golgenbed: £)er $eraudgeber ber lefcteren gab fi$ bie SWfilj'e, fflnf fflanbe (fflb. 7 11) ber Chronographia mit Je bur#f$mttftc$ 300 eng be* fartebenen ©l&ttem genau burcfoufeljen, um fur feine ftiotdt braud^bare ©teflen ju finben 2, bie grogent^eUd mit einem 9Wtlje( bejeictynet finb. Diefc tourben bann tt>5rttic^ abgefctyrieben, fotucit nic^t Heine Staberungen bur$ bie Hudtdfung aud bem 3ufammenljange ndtljig murben, unb baraud entftanb bann bie 1 18 ©eiten umfaffenbe Relatio 3. Die audgeto&ljtten ©teHen, bie faft audf$(iegti$ bie SReformationdgefc$ic$te jum ©toffe tyaben, bejteljen fi<$ nidjjt nur auf bie ©tabt Slugdburg, ber alterbingd ber grSgere £$et( gennbmet ift, fonbern audj auf bie ©tSbte bed angren* jenben ©cfytoaben (Utot, ffifltoangen, fc$n>. ©miinb, SRotmeit, Ounbel* fingen, ©atbfee %c), ber @$toeij (©afet, 3flri#, S$ur, ©t. ©alien, Stypenjefl jc), ber lerritorien am SRljein (©trajjburg, JBormd, bie Styeinpfatj, fflaben ic), in granlen, in ©ranbenburg, in ©actyfen, ja

1. $eit( 1. c. @>. 168. $gl audj 3. 3miibrigenfeibaraufaufmcrffant 3iege(Bauert Hist Ord. S. Benedicti, acmadjt, bag ber %h\(bxdktx ber filr bie IV 335, 390, 391. Relatio etc. bejUmmten ©tetten ber

2. SMefe Relatio etc. tfl aufgefityrt Chronographia ft^ totele 2efejet?lcr ju bet Bi^(baner 1. c ©. 390 u. 39 unter @^ulten tommen Ue&, bie attcrbinag ben Scriptorei Sectarum Haeregium, tftd^t aud ben oft fc^r tityneu unb Vo'it* Schismatom ac Peraecutionum Ec- filrli^en ftfirjungen , bie fi$ ®enber fle« clesiae. ftattet, ju erflaren flub.

Digitized by

Google

xvi (Sinlcitung.

im ferncn 8lu$fonb, j. ©• in ^olen. Sine befonber* auSffiljrftd&e 35ar* fteflung fanben bic ©egebenljetten be$ SReic$«tage$ com 3a$re 1530.

auger biefer in ber angegebenen SBeife entftanbenen Relatio :c. toar bi«$er con©enber, abgefeljeu con einigen Meinenfflructyftucfen au$ feinen Sljronifen, nic$t$ gebrudtt, unb er fear ben meiften $iftorifero nur an* biefer befannt

Sir fommen nun, tcenn nrir $ter ba$ in ber $anbf$riftenbefc$rei* bung n&ljer befpro<$ene, Don ©enber abgefdjriebene lagebu^ be$ $an$ 8ufe ubergeljen, auf ben $auptgegenftanb biefer Hbljanblung, auf ©enbers SlugSburger Sljroniten. ffiir fennen beren brei, eine in Iateinif<$er unb jmet in beutftyer ©^rad^c gefctyrieben. mm. £>ie fittefte bacon ift bie lateinifctye, in JBolfenbfittet aufbetoa^rte, ^nb$"bon nttr intmer lurjtoeg ate ©otfenbfittler $anbf thrift angeffilfrt. ©ie ift bie ant toenigften betannte, ba fie cerijfittnifjmafcig f$on frS$ con bem Drte, beffen ®ef$tc$te fie erjctytt, fortgefommen fein mu§ unb an iljrem neuen SlufbetoaljnmgSort toaljrfctyetnticty toegen 9Wange($ an fflefannt* fctyaft ntit ber ^erfBntictyleit bed 83erfaffer$ ni$t bie iljr gebSljrenbe ffle* actytung gefunben Ijat, SSon ©enberS frfityeren ©iogra^en SBettlj unb Sraun lennt fie leiner, aucty Defele, ber eine ber beutfefyen S^ronilen ©enber$ gefetyen Ijat, ttei| nu§t$ bacon. Die Eljrontt tourbe in Slugs* burger fitterarifefyen ftreifen erft nrieber belannt bur$ ben cerftorbenen Srjbifctyof ©teid&ete, ber fie, toaljrfaeinficty jur 35er»enbung fflr feine Sefd&reibung be$©i$tljum$2lug$burg,abfc$rieb 1. 3$ Ijabe mir eine Sib* fctyrift biefer ©tetctyele'fd&en Sopie, bie mir bereittoitfigft con iperm Dr. ©ctyrflber, berjeitigem Srctyicar unb ©ibtiot^elar ant bifctyBflictyen Or* binariat in SlugSburg, mitgetljetft tcurbe, cerfctyafft, um biefe Sljronif ntit ber Chionographia, f otoie ntit ben beutfetyen ©enberfctyen Sljroniten cergteid^en unb tljr SBerljattnifj na$ beiben 9tt$tungen fefifteflen ju Wnnen.

Die ©jronit ift com 1. Dft. 1528 batiert unb in einer fc$mei<$e[* $aften ©ibmung bem Sfatoniu* gugger bebiciert2. 5Der Sljronift beginnt

1. ®. ben Huffafc 938. 33oat«: 3)e« toom 3a$re 1 524 abgebrucft, ber aid cine

(Siemens ©enber Chronicon Augusta- tocttere ?robc bc« lateinifaen ©ttte«

num, cine SBolfcnbiittter ©anbfarift, in unfere* ©enber gelten fatra unb

ber 3ettf$r. bed ty% ©«• f- ©d?t»aben felbfh>crfta*nblt($ genau auf bem Sttcean

u. Weub., 3a$ra. 1879 @. 83 ff., beffen ftc&t, tote ber ber Chronographia, ber

2Reinung ilber bag ©erbairnig ber Re- aus ber Relatio betonnt ifl. latio ju oer Chronographia unb ber in 2. @. bic ©ef^retbnng biefer ffio(fen»

»ecbe Je^enbcn ©anbjd?rift bur^ ba« battler ^anbfc^itft @. XXXIX. 4>te

oben (Snttoidelte f\d) bcri^tigt- ebenba ©orrebe tt>irb mitoet^eilt tt>erben unter

ift au<$ ber ©eri^t fiber ben fcufftanb ben ©eilagen $u ©enber.

Digitized by

Google

(Bhiteitwtg.

XVII

wtter ber Uberfctyrift De origine Vindelici mit cincr nac$ SWeifterlin* f($em 9Rufter ebenfo geleljrt fctytoerffifligen nrie pljantaftifcty aufgepuftten Urgcfc^ic^tc be$ SBobenS, auf bent 2lug$burg entfianb, unb bcr 338lfer, bie cr bamit in ©eruljrung bringt, geljt bann in jujammenfyangenber $)ar* ftcflung auf bic £aj>itel De urbe Augusta Vindelicia et ejus funda- tione, De nomine urbis, De initio Jidei hujus urbis fiber, in bencn er bic attefte ©tabt* unb ftirctyengefctyic&te erjaljlt, urn bann oljne tocitcre Uberfctyrift in ffirjeren, meljr notijenljaft gefyattenen 8lbfafcen bic f^atcre ®tabt* unb fttrcfyengefctyicfyte anjureiijen. 3)abei u>irb cr, abgefeljen &on ben crftcn tocitfc$u>eifigen Sapttefa, immcr auSfuijrftctyer, }e meljr cr ftcty bcr abfaffungSjeit bcr Sfyront! nfiljert. Die lefcten -Jtotijen melfcen bie ©erufung ber fec$stutljerif(fyen$rebiger auf fca$ 9?atl$au$, too itynenffiin* Ijettigfeit im ^rebigen jur *PfUc$t gemactyt toirb (sabbato ante Mathei 1528, 19.©et>t. in ber beutf^en <S$roni!, ©ibUotyef.Sob.,®!. 252b ©abb. nacty SWatljei, 26. ©ept.), unb bie Sefanntmad^ung be« SRatljeS (dominica ante Mathei, 20. ©ept. 1528), tooturdj cr bic geier ge* toiffcr gcf^W cinfe^arfte (bcutfd^e Sfjron., SMbL<Sob., ©t.252b, letter SCbfa^) . S)icfc beifcen 2lbfafce tooflen toir aucfy benfifeen, um baran ju* n&$ft bad SScr^fittnife bcr SBotf enbuttler §anbfctyrift jur Chronographia ju jeigen. £)er £ejrt UnfS gibt ben ffiortfout ber Chronographia [naif bem Drucfc in ber Relatio ©. 42), ber Xtp rectyts ben 2Bortfout ber SBolfcnbutttcr ^anbfd^rift :

Sabbato ante Mathaei apo- stoli senatus Augustensis ad concilium ire jussit sed peruer- sores nonpraedicatoreseuange- lij, quibus iniunctum fuit, vt vnanimes in praedicationibus essent et non vnus pro & alter contra affirmaret. Quod ego non credo affuturum, cum spiritus illorum mendax sit et omne regnum in se ipsum diuisum desoletur.

Dominica die ante Mathaei Senatus Augustensis procla- mari fecit sub mandato, vt tria

€tabt(d?ronihn XXIH.

Sabbato ante Mathei sena- tus ad domum senatoriam ire jussit sex peruersores non praedicatores euangelij , qui- bus iniunctum fuit, ut vn- animes in praedicationibus es- sent, ut vnus non pro et alter contra affirmaret. Quod ego non credo affuturum, cum spi- ritus illorum mendax sit et omne regnum in se diuisum desoletur.

Dominica die ante Mathei senatus mandauit, ut festiuita- tes beate Marie virginis et

Digitized by

Google

xvm (ginleitung.

festa B. Mariae V. & omnium apostolorum iterum ut prius apostolorum iterum ferientur antiquo more feriantur. more antiquo.

2ttcm ftel)t, totr $aben rec$t$ unb finis bcm ©inne na<$ ganj bas* felbe, au&f bcr SBortfout tft foft ganj bcr gleid^e, bie 2lbtt>etc$ungen ftnb nur untoefentficfye. ©o ift burc$n>eg. ©enber naljm, ate er fic$ baratt mad&te, bte SBBoIfenBiittlcr ^ottbfd^rtft ju fertigen, feme Chronographia jur 33ortage, fd^rieb, ba er eine SlugSburger Styronif Ijerftetten fcottte, bte auf 2lug$burg bejtigKcfyen ©tetten baraus an$ unb ertaubte fi$ babet Hetnere Stnberungen, inbem er ba unb bort etn>a$ fiirjte, bte SBBrter an* ber$ fteflte ober fleine §tnjuffigungen mafytt. 5Da$ 33er$attni& ber SBotfenbiittter §anbfc$rift $u ben beiben beutfetyen (S&ronifen fann erft bann flar auSgefprocfyen toerben, toenn ba$ 25erl?attnij$ ber tefcteren ju ber Chronographia bargeman toorben ift. bertfeSE ®ic Suerf* entftanbene biefer beutfetyen S^rontlen ©enberS tft bte im K^«^u8^6ur8cr ©tobtard&to aufbetoafycte, toon mir in bet $anbf$riftenbe* *\f aS!' fcfyretbung unter b aufgefityrte. ©ie ift bent £ierontymu« gugger getoib* met l unb tft offenbar biefelbe, bie g. 91. Defete, ber beruljntte $erau$* geber ber Scriptores rerum Boicarum, ate er toSIjrenb be$ 8fterrei<$i* fcfyen (SrbfotgefrtegeS in 2tug$burg toetlte, in ber §anb Ijatte, unb bie SSett^ in ber Sefuitenbibtiotljef in 9lug$burg fafy.

£ieron. gugger toottte j& bifer gefefytoinber geioerltc^e jett geren toiffen Ijaben, n>a$ ficty -bocfy &or (anger aergangner jeit bet unfern fcorfarn tytye f)at jStragen, nmnfd&te atfo eine SlugSburger Sljronif, toie fie ©enber in ber befyrocfyenen SBotfenbiittler £anbfcfyrift bent 2lntoniu$ gugger gefertigt tyatte; bie 8tbfaffung berfetben in beutfefyev ©pracfye f)at toaljrfcfyeintid) ityren ®runb barin, bag ber <£m* ganger ber tateinifefyen ©pracfye nid^t in bent nfltljtgen 3Kafce mSc^tig toar, toenn man nicfyt umgefe^rt annefymen tmfl, bag §ierontymu« guggerS tatetnifcfyeS ©practygefuljt ju fein tear, um an bem ©enberfd&en 8atein, ba$ iljm [a au$ ber bem SlntoniuS gugger geunbmeten Styronif belannt fein fonnte, ©efaflen ju finben; toir mflffen bie$ ba« erftere ift ba$

1* ©. often ©. IX. ©ieronfymus fyef tiger ©egttcr ber Reformation, ber in

gitgger ftarB, ber le^te ber Uiti<$ gugger« ber iBefa'm^futta berfelben fetbft toor fe^r

f^ett Sittte, am 26. Wofc. 1538 , tiactybem bebettflic^en 9)htteltt ntdjt jurildfc^redte.

er ein 3>a^r gutoor (4. 2)ec. 1 537) fein 3)ag er audj ein re^t friJ^iic^er £err fein

2e[tameut g'ema^t §attef bur<$ ba8 er fvfy, fonnte, getgt bie ©r^a^lung in ber (Sr onica

gtet<$ jeinen SSerrcanbten, al8 SBo^lt^ater nercer gef^i^ten Si. 112^. ber $imen crtt?ie8. (Sr toav tone biefe ein

Digitized by G00gle

(Sinleitmtg. xix

toatyrfctyetnttcfyere bal?ingefteflt fein laffen: bie £auptfad&e ift, bag ficty ©enber entfcfyfog, btc beutfcfye ©pracfye ju gebraucfyen, btc itjm toeit tetcty* ter unb beffer fiber btc Sippen ging aid bic ftolje ©practye 8atiumd, unb baburcfy feinen Slufjeic^nungen cine gorm ju geben, btc fie ate titterarU fcfyed ^robuft geniegbar macfyt.

2lucfy bie tefcte und bon ©enber ertyattene Sljronif, btc ctttige SWonate |t *>£ fyater atd bte ebett befprocfyene entftanben ift, ift in beutfefyer ©prac^e **£•*«*' gefctyrieben. £)te SBtbmung nennt ben Sftamen beffen, an ben fie gertcfytet ift, nicfyt, aber afler 833aljrfc$ein(ictyfeit nacty totrb bied Slntoniud gugger fein. $)iefem mag bie lateinifctye Eljronif, bie ©enber ffir iljn Derfagt (bie 2Botfenbfitt(er £anbfcfyrift), nictyt meljr recfyt gefatten fyaben, feit cr bie beutfcfye bed §ieronfymud gugger fannte, abgefeljen baoon, bag fie aucty nut bid jum 3a$re 1528 reictyte unb fortgefefct toerben foflte. Die 833ib* ntung toeicfyt im SBortfaut bietfacfy toon ber ber anberen beutfetyen ©?ronif fcorangefefyidten ab, betoegt fi<$ aber genau in bemfetben ©ebanfengang toie btefe. ©ned aber entljatt fie, toad ber an £>teronfymud gugger feljtt, nam(ic$ bie Slufforberung, toa icty im jft bit ober toenig Ijet ttyan, badf etbig [jft] corrigieren, eine Sitte, toelcfye cr aud& in ber SBtb* ntung ber tateinifefyen Eljronif borbringt, unb toetcfye burcfy bie bon ©enbcr gepriefene ©eteljrfamfeit bed Slntoniud gugger motibiert totrb. SBem foflte bie ©ebication aucfy fonft gelten? Sebenfafld einem SDiitgtiebe ber gamifie gugger, fonft tofirben bic bic guggerfdje gamtfie betreffenben ©teflen ber Sljronif leincn fo breitcn 9taum einneljmen. &\ix Beit, ba bie ffiibmung gefefyrieben tourbe, lebten bon ben mit ©enbcr (fowett' toir ed aud feinen 9fafjeid)nungen entne^men I5nncn) in Serftljrung gefom* menen guggcrn nur noc$ £>terontymud unb 3lntoniud. SDie Slnnaljme, bag aud& bie jtoette beutfetye S^roni! fiir ben erftcren gefcrtigt toorben fei, l)at feinen ©inn, benn felbft toenn einc ober bie anbere ©tefle in ber i$m fiberreicfyten S^ronif nicfyt entfprocfyen Ijatte, toare \a nid^t bie Umarbei* tung bed gangen ffierfed, fonbern nur bie einiger ©tatter nfltljig getoefen; e$ bfcibt alfo nur Slntoniud.

3latf) bem, toad ge^agt tourbe fiber bie 2trt, toie bie tateinifefye 5lugd* burger S^ronif©enberd entftanben, ift ed Mar, toie bie beutfe^cn gefcrtigt toorben finb. Seibe S^ronifen ent^atten im SBefentftcfyen baffetbc, finb jeboc^ im SBortfout toie auc^ in anberen ^unften fo bon cinanber ber* fd&ieben, bag fid^ bie Slnnaljme, fie feien glcid^jeitig entftanben, ober bie erfte f)ate ffir bie jtoeite bie S3orIage gcbilbct, bon felbft oerbietet. 2Bir mfiffen anneljmen, bag ©enber beibe bircft aud feiner Chronographia gefd^Bp ft, inbem cr bte auf Slugdburg begfigtic^en ©teflen Ijeraudjog, toie

b*

Digitized by

Google

xx (Sittlettmtg.

cr ed bet bcr Slnfcrtigung bcr SBotfenbuttter §anbf<$rift gema<$t, unb

[ic frci ind £)eutf$e fibertrug *. Sitter SBaljrfctyeinlictyleit xiatff Ijat er ba*

bei bie tefetere gur rafc^eren Drientierung fiber bad Sludgutoctytenbe gu

Ijanben geljabt, mt etne Slngatyt &on ©telten ber beutfcfyen Sijronifen toer*

mutfyen taffen, bie bem £e$te ber SBolfenbflttter $anbfc$rift naljer fteljen

aid bem entfprecfyenben £e$t in ber Chronographia. Diefe Slnnaljmc

toirb a\x6) baburdj beftarlt, bafc bie factytidjen unb to8rtlic$en2lbn>eicfyungen

ber betben beutfctyen Sljvonifen nacty bem 3a$re 1528, bid fcoljin bie

SBotfenbfittter $anbfctyrift retdjt, Diet betracfyttictyer toerben, old bied bid

baljin ber gatt ift. SBorin biefe 2lbfceic£ungen befteljen, unb toarum bie

$anbf$rift a ltnferem fcejcte gu ©runbe getegt nmrbe, ift aud ber £>anb*

fctyrif tenbefdpetbung gu erfeljen ; im fibrigen getten bie na<$fotgenben 8tud»

ffiljrungen fur beibe Sobiced.

ran^un* ®*e ®cntcrf$cn ^cutfc^cn Sljronifen gtiebern ficfy, toenn toir fte in

*er36em ^rcm ®c^Wtn*6 Su *er S^ronif bon ^)cftor ^ulid^, ber fie ficty eng an*

bJu?*!5 l^^c6cn^ betradjten, in brei Slbtijeitungen ; bie erfte rei<$t bid gum 3a!jre

fcnbtSiJ 1;*4y' m** U)C^cm bieSljronif bon 3Micty beginnt, bie gn>eite bid 1487,

luun' mit toel*cm ^afre bicfc ®?r°ttrt cnbet, bte britte bid 1536,

^faffcS' ®rftc ^^^e^un8- ®*»&w fafetc ficfy biedmat in ben bie ffiinteitung

gu ber Styronit bitoenben 2lbf$nitten fciel ffirger atd in ber SBolfenbfittter

^>anbfc^rift. fir beginnt gleicty mit bem Sapitet „2$on ber ft at Slug d*

purg erfte erbatoung" toeit einfacfyer unb ffirger atd in ber tateinifc^en

Efyronif, geljt Ijierauf fdjon auf Sbl 2a fiber auf bie altefte Sirctyen* unb

©tfdjofdgefdjictyte ber ©tabt, bie er nacty einigen auf S31. 2b unter ber

liberfdjrtft „23on bem namen bifer ftat" fteljenben ettymotogifierenben

2lb Jctyroeif ungen nrieber auf nimmt ; 9iottgen gur ©tabtgefctyicfyte, totelfacty

berfloctyten mit fotc^en gur SJifctyofd* unb SKeictydgefdjictyte, bie anfangttcty

nur fporabif<$ auftretcn, toerben immer tjflufiger, bid fie fctyltejHicty bad

Ubergetoictyt geu>innen.

£)ic gmeite 8lbtl)eitung becft fi<$ inljaltticfy gum tteitaud grBfcten S^etle mit Jenen geittidj einfd^lagtgen ©telten ber 2Kfili$fctyen £l?ronif, toelc^c bte ©tabt Sugdburg betreffen. Die auf bte friegertfctyen Sreigniffe bed 14. unb 15. 3al)rljunbertd beguglic^en 9iotigen unb ©rga^tungen, bie bei JMticfy einen fo bebeutenben SRaum einne^men, finb faft un&ertftrgt in bie ©enberfc^en S^ronifen fyerfibergenommen. Die in biefem groeiten Etjetle bon ©enDer auperDem noc^ aid Shortage ^erangegogenen S^ro* ntfen roerben untett bei ©efprec^ung ber Quetlen begeic^net merben.

1. (5r folgte bamit cincr in fcinct grBfjte bcr glci^jcittgcn ^iftoritct, 2lt)cn» 3eit ^auftgen Ocpftogcn^ett ; au^ ber tin, ift bclannttf dj |o aerja^ren.

Digitized by

Google

(Shtleitmtg. xxi

Die brittc SlbtljeUung beftetyt ttyeid aud tfirgeren, nottgenartigen Hufjeictymmgen , t^ct(« aud audfityrlid&en Grrgaljtungen unb ©d&it* berungen Don grBgerem ober Iteinerem Umfangc. 3" erfteren gebBren 5Radbric$ten fiber ftabtif<$e unb Krd&tictye Sauten, fiber Srbbeben, Uber* f dbtoemmungen , SBitterungd&ertyfittniffe , SWarf ty reif e , SDtifcgeburten, ftSbtifctye ©egebentyeiten, bte ficty an beftimmte, toie ed fd&eint, bem £l?ro* niften belannte ^crfdnltd^fctten anfnfipfen, fiber bte Stnhmft unb ben 3fafentlja(t fflrftlictyer ^erfflntid&Ieiten in ber ©tabt. ftriegerif<$en Sreig* ntffen nrirb in btefem HjeUe int 93erg(eic$ mit ber &l)roni! bon 3«tf && 3ttfiltc$ berl)Sltni&mS6ig toenig 5Raum gegitant, nur ben SRetd&dfrieg toon 1492 unb bie batnit gufammentyangenben 25orgfinge, bie ftcty unmittelbar oor ber ©tabt abfpteten, be^anbett er audffiljrUd&er ; fonft toerben bei (Srtoatynung friegerifd&er 2lftionen, an benen bie ©tabt betfyeitigt mar, in ber SRegel nur bie 3^1 be* bon ber ©tabt gefteflten ©Mbner, bie Stamen ber 3lnffil)rer, ber Jag bed 2lbmarfc!bed unb ber ber SRficffetyr berjei^net; bad SBerljfiUntfc ber ©tabt gum SMfcfyof bor ber {Reformation unb gu ben bafyerifd&en $erg6gen nrirb nur einige 2Rale berfibrt, Bfter bad angrengenbe SBfirttemberg, beffen unrubiger $ergog Ulricfy bie 3eitgenoffen beftSnbig befctySftigte. 93organge h>5l)renb ber 25erl>anb(ungen, bie im 3aljre 1534 $ergog Sljriftoplj mit ben Sommifftonen bed fc$tt>abifc$en Sunbed, bed itaiferd unb bed ftitaigd fftijrte, unb bie bie SBiebereinfefcung bed bertrie* benen $ergogd Wrtcty gur golge fatten, toerben fogar giemttd) breit oor» gefityrt.

3u ben griJfeeren audffityrftd&en ©tficfen ge^Bren auger ber Srgfil)* lung einiger 2KorbtI>aten unb beren ©filjne, bed ^Jroceffed bed Sartljoto* m5ud {Rem mit 9lmbroflud §6c$ftetter, fonrie bed grofjen gafliffementd ber tefcteren gamtlte, bie bid in bie tteinften ©ngefljeiten fid) erftrecfenben ©cfytfbetungen !ird?(ic$er unb toettlictyer Slufgfige unb gefttictyfetten, beren ©dbauptafc Sfagdburg gerabe in ber £z\t, gu ber ©enber bort lebte, oft genug toar; ed feien ^icr nur tyerborgeboben bie ©d&itberung ber „23e* ftngung" bed Orafen Seonbarb bon ®8rj, ber gronteiebnamdproceffton, ber ©t. Utrtctyfeier, ber ®runbftein(egung gu ©t. Utrtcty, ber Sele^ nung bed 2Karfgrafen 3oa<$im bon ©ranbenburg (ailed im 3atjre 1500), bed grofcen ©cfyiefcend bom 3afyre 1509, ber Stmoeiljung bed neuen §ar* binal'£rgbif($ofd aibredfct ton Sranbenburg, ber $oc$geit bed WlaxU grafen Gaftmir mit©ufanna bon 33atyern*9Wfincfyen (aUrt 1518) u.f.to. ©otctye ©olennitaten tourben in ber SRegel getegentticty ber SReid^dtage ab< ge^alten, bte gu ben 3eiten ©enberd gu 5lugdburg in ben 3a^ren 1500, 1510, 1518, 1526 unb 1530 ftattfanben. Dent lefeteren,

Digitized by

Google

XXII

(Stnleitung.

bem nrictytigften &on aflen, toenbete ©enber aucty bie gr3fjte Slufmerffam* !eit ju; er ffiljrt un$ btc bebeutenberen (grctgntffc beffetben tyeite in notijenartiger Sfirje, tljette in rebfcligcr ©rette, jum Jfcetf faft tagebucty* arttg bor, toobei freilicty tmeberum bie ©ctyitberungen tljeite loettlicfyer, t^eitd lirctylicfyer geftltctyfeiten eine £auptrofle fpieten.

3nbcm toir bon bcm 2lug$burger SRei<$8tage bes 3al)reS 1530 foremen, Ijaben toir ben Jfrete {ener ^artieen ber ©enberfctyen Sljronif betreten, btc fc3^on langft ate cine nrid&tige Quelle bcr ftabttf<$en toic ber f<$to>abifc$en SReformationSgefctyictyte uberljaupt crlannt unb bertoenbet tourben !. Die crfte Ijieljer gefj&renbe 5Kotij ift bie bereite in anberem 3ufammenljange ertofiljnte, in bcr er toon bent Slufentljatte Sutler* in 2lug$burg int 3aljre 1518 berictytet; eS folgt bann !ein reformation** gefctyid&tficfyer Stntrag inefyr bi« gum 3aljre 1524, n>o ber ©fjronift juerft lurj bon einem ©itberfrebel/ bann jiemftcfy ausffitjrltcfy son bem in bent genannten 3aljre toegen bcr Sntfaffung eine« neugt&ubigen ^rebiger* borgefaflenen ^dbetaufftanb 5Wac^ric^t gibt. 33on ba an toerben berartige Sfiotijen unb (Srja^ungen immcr ty&uftger; er berictytet Don bem fflauern* frtcg, fotoeit bie ©tabt SlugSburg na# augen (ate Otieb beS fcfytoafcifc^en ©unbe$) babei betljeitigt toar unb imtertyalb iljrer SWauern unter ben gotgen be[felben ju leiben fyattt, &on bem immer l)&uftger borfommenben SBrudj bergaften, bon ber93erljeiratf)ung bon ^rieftern (5rofd^, 5R^egiu«, Setter unb anberen) , bon bem 2lu$taufen bon SDWnc^en unb Sftonnen au« ben ff(5ftern, bon ber SSerune^rung bon SReliquien, bon ^58be(auftritten in ber Sirctye unb auf ber ©trafce, bon ber 2lrt, toic bie neuen ^rfibi* canten iljre 8ei)re berbreiteten, toobet er befonberS gem auf ben gen>aU« tyfitigen, ubereifrigen Seller ju foremen fommt, &or allem aber oon ben SBtebertaufem, fiber bie er un$ berljaltni&magig biele 9?ac$ric$ten fiber* tiefert $at.

©eit ber ©ieg bcr SReuglaubigen entfefyieben toar unb ber SRatlj be* gann, ben fattyolifctyen ©otteSbienft in bcr ©tabt ju befdjranlen, toobon auc$, toie toir fallen, baS IHricfyltofter betroffen tourbe, fcit fytfcige ©c^riftftflcfe jnnfetyen Sifc^of unb £)om*£apitel einerfeit*, bem {Ratlj ber

1. @tc toaren aflerbtngS ben meiften unter 9fr. 31 toon P. Clementis Senderi

nur in bcr gorm befannt, in bcr fie fu§ LauingeneiB, Ord. S. B. ad S.Ulricum

in bcr oben bcfj)roc^cncn Relatio flnben. Prof. Chronica Aug. ab U. C. usque

3u ben teemgen attercn ^iftorifcrn, ad 1536 fpric^t; bagegen tourben bie

ttctc^c etnc bcr bcutfdjen S^rontfcn bcutfe^cn (S^ronitcn €>cnbcr« bon neue*

@cnbcr« fanntcn, gcl;brt auger SBettl; rcn 5lug^burgcr ?ocalforf(^ctn tyauftg at«

bcr a'ltcre ©tcttcn, bcr bei 3tuf3a^ Oucfle ^erange^ogen. lung bcr ton tym bcnilfttcn Ouettcn

Digitized by

Google

(Shtteitung. xxm

©tabt anberfeitd getoectyfett tourben unb bie 33orgeicfyen bed beborftefyenben 33ruc$ed trofc ber fcom ffaifer, Siintg, bem 33unbe unb ben batyrtfe^en gfirften auf btc ©tabt audgefibten ^reffionen immer brotyenber tourben, ftnben toir ©enber aid gettcucn 33ergeidjner ber tagttcty fid& abjpietenben (£reigntffe, beren Srgfiljhmg er fortfefct faft bid ju bem £age, an bem er feme Etyronif abgibt. S38ad er in btefem Bettraume augerbem nod) bringt, ift X)cr^a(tnt§mfifetg toentg unb unbebeutenb.

3u einer etgenen ©ruppe finb btejentgen S^ottjcn unb ©rgciljfangen gufammengufaffen, bie fiber ©tieber ber guggerfctyen ftamtfte bericfyten, fo btc ^anegtyrtfen, in benen er fic§ gelegentticfy ber Sftad&rid&t bon bem £obe bed 3afob gugger (1525) unb bed SRaimunb (1535) ergeljt, bie breite SDarfteflung bed Srgerticfyen §anbetd, in ben ftcfy SRaimunb mtt 3Kar$ ©jem loertuidelte (1529), bie toeitfd&toeifige Srgatjtung ber 33or* gange in ber ©t. 2Rorigftrd)e gelegentlicfy ber toon 2lntontud gugger ber* anftatteten, bon bem Sec$Pfle8c* ge(t3rten frimmetfatyrtdecremonien (1533) u.f. to. 2luc$ bie audffityrltcfye ffiiebergabe ber ©cene auf bem 9?atl$aud, in ber fic§ Dttymar Sftad&ttgafl toegen bed i^m aufertegten 33erboted ber {Reicfydftrafce befefytoert (1528), bfirfte in biefenBufammenljanggubringen fein. ©enber toirb ben §ergang ber ©acfye enttoeber bireft an& bem 3Kunbe Sftad&ttgattd ober &on einem ber gugger, benen btefer perfBnticfy feljr nalje ftanb, erfa^ren Ijabem

*£)&$ ift ber3n$aft ber©enberf<$en beutfefyen Styronifen. 9Jian mufc ©enber bad 3ugeftanbnifc madden, bafc er fetner 2lbfi<$t, eine Slugdburger Etyrontf ju fcfyreiben, treu gebfteben ift; nur fcerljSftmjsmaftfg toenige ©tilde finb barin aufgenommen, bie nid)t unmittelbar ober mittetbar auf bie ©tabtgefefyicfyte S3egug Ijaben. Uberbtidt man nun bad ftcty Bet ©enber . fcorftnbenbe SRateriat an ber $>anb folder Styroniftoerfe, toetcfye barauf abgielen, bie in Jebem 3aljre borgefaflenen nrictyttgeren Sretgmffe cfyrono* togifd) fcorguffiljren, tine bied g. S3, bei ©affer ober in ©tettend ®ef$i$te toon Slugdburg ber gafl ift, fo tirirb man balb finben, bag bei unferem Sljroniften manner in ber ©tabtgefefytcfyte toicfytige SSorfatt feljtt, toaljrenb minber SBtd&tiged ober gang Untoefentltcfyed Slufnatyme gefunben Ijat. Urn aSoflftfinbigfeit atfo toar ed iljm ntd&t gu tfymu @r bertcfytet g* 83. fictytlid) gem fiber bie Slnfunft unb ben Slufent^att bed $aiferd 9tta$tmitian in Slugdburg; unb bod^ fe^tt gleid^ am 2lnfang ber britten 2lbt^ei(ung f einer S^ronil ber feieriid^e Sm^fang, ben bie ©tabt bem aud ber ©efangen* fctyaft in ben Sftieberlanben nad^ Slugdburg lommenben S8nig berettet, toie aud^ f^ater^tn feiner 5lnfunft in 2lugdburg nid^t immer (SrtoSIjnung ge* t^an toirb. ©etbft bie bie $Reformationdgefcfytd)te betr^ffenben S^eite

Digitized by

Google

xxiv (Stnteitung.

fetner Sljronifen, bie bod& einen fo grogen SRaum etnneljmen, finb fteflen* toeife fc^r Ificfenljaft. ffiaren toir tebigficty auf biefe Quelle angetotefen, fo lofirben totr nur em ^bd^ft unootftommeneS ©i(b oon bem 93ertauf e bet 2lug$* burger 9?eformation$gefc$idjte unb ben auf beiben ©eiten an ber ©ptfee ber ©etoegung ftetyenben ^pcrf&ntid^fctten befommen. UrbanuS 9W>egiu$ j. SB. toirb nur jroeimat genannt, too babon bte 9?ebe ift, bag ein Sinb, ba« er taufen fotfte, at$ „9Bec$fetfinb" jur SBett gelommen unb gelegent* (idj ber grjatylung fetner £od)jett; ber SRame be« DomprebigerS Witt* tljia« ftrafc, be$ ruftigen 93orfampfer« ber altgtfiubtgen ^artei in 2lug$* burg, be« Ijeftigen ®egner$ Setters, toirb in ber ganjen (S&roni! ni<$t erto&fynt; be$ Ijifeigen ©treiteS jtutfd^cn ben Sutljeranem unb ben B^ing* lianern ift laum im 93orubergel)en gebactyt ; au$ feine 5ftac$rtd&ten fiber bie ffiiebertaufer bemegen fic$ boc3^ nur fetyr auf ber Oberflac^e; Don bem fur bie ©efefyicfyte ber SKugSburger £8ufer fo bebeutfanten Sxeiben eine$ £)enf unb $efcer j. ©. finbet ftdj leine ©pur.

g$ mu& Ijier fiberljaupt bemerft toerben, bag ©enberS Sftotijen fetyr Ijaufig nur ba$ berid&ten, toa$ ficty in ber 6ffentti<$feit jutrug, auf ber ©trafee, auf bem 9ttarfte, in ber $ir<$e u. f. to.; auf bie (Srgrunbung ber Dinge, burcty loetd&e bie oon iljm erjatytten unb gefd&itberten Grretg* niffe !>erbeigeffil>rt toerben, tafct er ficty nicfyt ein ; er toifl \a audj btofj »Chronographu8(r fein. 2luc$ ift feljr teid)t mBglicty, bag er bei ber Sib* faffung feiner £l)roni!en in biefem ^Junlt bur<$ bie ^erfSntidjfeiten, ffir bie er fie fertigte, beftimmt tourbe. @r burfte bei biefen bietteid&t fur bie ©arfteflung tangtoieriger Unterljanbtungen unb pragmatifd&er Snttoicfe* lung ber greigniffe auf toeniger Ontereffe jSljten, ate er fotcfye* ffir merl* tofirbige fiufcere 95orIommniffe unb prad&tige 2lufjfige oorauSfefcen fonnte; tfyatfad&ticfy finben ftc$ in ber Chronographia j. ©. bie jtoifc$en ben bei* ben SRetigionSparteien n>8l>renb be« HugSburger SReid&StageS bom Saljre 1530 gepflogenen 2lu$gteic$$berfu<$e jiemticty au$ffiljrttc$, toaljrenb fie in ben Sljrontfen ganjtid) feljten. fiber SRancfyeS mag er au<$ mit ©$toei« gen toeggegangen fein, toett iljm ober feinen Sfoftraggebern , ben §erren Sugger, ntd^t gefiet: ©enber n>ar, toie befannt, in lird^Itd^en ©tngen eifriger ^Jarteimann unb infolge beffen toeber getoiHt no4> be» fa^igt, bie Ijter in ©etra^t fommenben ©egebenljeiten mit objeltioer $Ru^e aufjugeid^nen. Die SBibmungSrebe (iege freilid^ Slnbere« ertoarten, benn er oerftd^ert barin au$brfidf(i<$ : (i^^ab...., at«t>ilmir migtid^, folid^^ befc$riben, mie ed an mid^ getangt, ge* fd^riffttid^ unb munblid^, toorben ift, nemant« barmit ju nactytailten, unb t> it mit befd^eiben^ait umgangen unb

Digitized by

Google

(Sittteitung. xxv

jum tails unbertauffen $aV l, auf toetd&e SBorte ber ©ettftbefc$8* nigung fic$ 93eitlj, ©enbers frfifyefter 33iograpl?, beruft, um bie Unge* recfyttgleit berer, btc fi<$ fiber beffen erbitterte ©d^rctBtoctfc beffagen, barjuttjun 2. ©enber Ijat namticty nicfyt nur man#e$ ben 3ttfammen!)ang ber Dtnge SBeteud&tenbe berfd&uriegen, fonbern ficfy auc$ manege (iBertrct* bungen unb (Sntftettungen geftattet, btc ba$ *>on il?m gejetd^netc 93i(b *>er* jerren mugten. 2Bie !)&mif<$ ift j. ©. fern 93erfud&, bie fcfyabtictye 233ir* lung ber e&angetifctyen ®runble!>re bon bem ©etigioerben burcty ben Otauben attetn bor Hugen ju ffiljren : ©teben 9R8gbe, bie im ©egriffe finb, in einen neuen 5Dtenft einjufteljen, erjSljten fic$ gegenfeitig, »te btc neuen ^rebiger teljren bie iundffraufd&afft fei fain nufe . . . , nur toiirben adein burcfy ben gtauben unb leiben Sriftt be* Ijatten toerben toorauffie ainljettig befctytoffen, fietoetten ber un!euf<$ait pftegen unb finb $ie unb jfi Saugingen unb jS Utm in ba$ offen Ijaufc gangen unb finb nit an ire bienft angeftanben, Ijaben ben netoen prebiger Ijie treuti<$ gebotgt. Ober man l)8re au« feinem SRunbe bie 3nljaft«angabe ber HugSburger Sonfeffion: barin nicfyfe anberS begriffen ift ge* loeffen, benn ire neuen fir#enpreu<$, unb toajS bifd&off unb priefter berbunben toeren na<$ aufctoeiffung ber bibet, unb ctdftcr jerfteren, m5n$ unb ctofterfrauen au§ ben defter iagen, priefter abtljon, lird^en uneeren, mincfy unb pfaffen toeiber unb bie nunnen ntann nemen, fieirer gfitter berauben, nemen unb befi^en, alien gofcbtenft unb cerimonien unb gfttte toerd toernicfyten unb umftoffen unb attein fein Ijoffnung feiner feliglait auff ben gfauben fefcen, bie meg ain abgBtterei fd&etten, jundfraufd^af ft aernictyten unb bergteid^en alt, gut, tobticty preucfy unb Ijerfomen Ijtntoerfen unb tafter an ber ftat aufrtctyten* $)a$ ift burcfytoeg ber Son, in toetcfyem ©enber berartige ©inge bor* bringt; toie babei bie tm SSorbergrunb ber iljm fo berljafcten SWeuerungen fteljenben *PerfBnttc$feiten toeglommen, tfijH ficfy nad& ben angefiiljrten ^JrobeftcHen tetd&t ermeffen. 3n eine Slrt &on SButlj gerfitlj er, fo oft er bon bem StotoflK'f^n Wxfyatt Setter fyric$t.

$ann antf) ber bon ©enber in feiner ©genfefyaft aW ^iftorifd^er ©e*

1. 9li^ttg ift, bag cr ehttgeS/toaS cr bicantcu 9W. better ju ^otctt beabfttyigte

in bie Chronographia aufgenommctt, in (aufgenommen in bie Relatio @. 21). feinenCS^roniten auggetaffen \)dt, fo j. 53. 2. SSeit^ 1. c. ©. 165.

bie ^ottj, ,bag ber 2:eufet Ufter ben s?rfr

Digitized by

Google

xxvi (Stnleitmtg.

ric^terftatter eingenommene ©tanbpunft niemate gebiHtgt tocrben, fo finb anbererfeits bie ju feiner Sntfd&utbigung fprecfyenben Umftanbe ntc^t ju tiberfeljen ober ju unterfctyafeen. ©enber xoax fang in ben Drben getreten unb in mBnd&ifcfyer 9faf#auung unb Denftoetfe gereift. ®ie in bie ftttfter einbringenbe reformatorifctye Setoegung fanb in ben DrbenS* tcutcn jum tljeit eifrige 2lnljanger, gum tljeil btc grimmigften ®egner, beibe gtetd) berecfytigt, fomett fie in innetcr fiberjeugung tyanbetten. £u ben ©egnern nun geljBrte ©enber, unb jioar fcfyeint er &on 9tnfang on feinen Slugenbfitf in$ SBanlen gelommen ju fein. SBaS SBunber, toenn er ba$ Umfictygreifen ber Sfteuerer mit SD^igtraucn, mit SBoreingenommen* Ijeit, mit grbttterung bctrac^tet, jumat toenn er feljen mug, vole aucty ba« eigene Slofter Don 3aljr gu 3aljr meljr in 3Kitteibenf$aft gegogen unb @d)ritt fitr ©cfyrttt a\x& ber bis baljin beljaupteten beljagtid&en ©teflung IjinauSgebrangt tuirb. £)agu lam noc$, bag in ber ©tabt tljatffictytic^ fciete rolje 2lu$fc$rettungen fcorfieten, bie ben oljnebieS fd&on ©ereigten nod) meljr erbofen mugten. ©o ift ©enberS gatlige ©d&reibtoeife gum minbeften erflitrlicfy ; finb e$ bod) nur SBenige, benen bie ®abe t>crttc^en ift, auc$ ben ®egner gered&t unb teibenfcfyafteloS gu toiirbigen* Ducuen. SBas ©enberS Quetten betrifft, fo 6cjctc^nct er biefe in ber SBib* mungSfcfyrift an $ierontymu$ gugger ate 'gef<$riffttid) unb munb* ticfy mit groger mie, arbait unb loften an mi$ gclangt'; manctymat nennt er fie im £ejrte, im aflgemeinen {ebod) untertagt er bie* nac$ 2lrt ber meiften ©jroniften, fo bag bie Slufgabe erioacfyft, biefe nacfy* gmoeifen. Da ©enber feine 2lug§burger &!)ronifen, toie bargelegt, bis auf SBenigeS au$ ber toon iljm gefertigten Chronographia gefcfyBpft, fo gitt afleS im fofgenben ®efagte eigentficty ber SBeanttoortunj ber grage : 933etd)e Queflen lagen ben in unfere Sfyronifen aufgenommenen ©teflen ber @enberfd)en Chronographia gu ®runbe ?

5Der S^ronift toar, ate er ficfy an feine Slrbrit mactyte, in einer m* IjaltnigmSgig giinftigen Sage, benn er lonnte fid) ju ber au$geget$neten Slofterbibtiot^e! unb fictyer auc$ gum $tofterard)toe Butritt t>crfd^affcn.

Site Quetten fiir bie erfte 9tbtljeitung nennt ©enber fetbft einige ©ctyriftftetter be$ 9Utertl?um$, Serofus, 33irgil (unb beffen Sommentator ©ert>iu$), 5£acitu^ unb anbere, »on mitteta(ter(ic^en©d^riftn)erlen^au(u« 35iaconu«, bie ^franjiJfifd^e S^ronif", bieUrf^ergerS^ronilic, umfeiner Slrbeit einen gete^rten Slnftrid^ ju geben. 3n S3BirI(id^!eit fte^en bie Don itym angegebenen Quefien faft burd&meg nur in fe^r (odterer fflejietyung ju ber betreffenben ©teHe. Die ©cfyriften, bie er t^atfSc^Kd^ auSge* beutet ^at, nennt er nic^t ; finb bie« bie „£Ijroni! »on ber ©runbung

Digitized by

Google

(Sintdtmtg. xxvn

ber ©tabt 3lug$burg bi« jum 3a$re 1469" * (ober bcrcn QueHen), 2Bit> Ijetm SBitttoer* Catalogue abbatum, bie £l)ronif Don £eftor 2Riiticfy ; audj SWeifterttn, bcffcn ©cfyriften ©enber ja getmfj gc!annt l)at, fd&eint eintge 9Wate benufet toorben ju fein. 9ttebrere ©tetlen ftfiften ficfy auf urfunblic^e* SDtaterial, ba$ cr jutoeUen in bcr Don il?m betiebten, an an* berem Drte ju betyred&enben SBcifc in ben £e$t einreiljt.

gur bic gn>eitc Sbtljetfung bicntc ©enber bic Sljronif Don §ettor 9Kutic$ jur £>auptDortage 2 ; bocty getyt cr namentficty anfangS IjSufig auf bcrcn Cueflen jurudf, bor attem auf bic „Sljronif Don 1368—1406 (1447)"3 unb auf bic bereit* obcn gcnanntc „Sfyroni! Don bcr Orflnbung bcr ©tabt 3lug$burg bis jum 3aljre 1469". gur manege ©tetten tegte cr bieSljroni! bonSurfarb 3inf, bic „2lnonfyme Sljroni! Don 991 1483" unb biefleidjt aucty bic 5luf jeid&nungen gran!$ ju grunbe. 3n bcr au& futyrtid&en $)arfteflung bc« nacty bem !£obe be* ffltfd)of« (Sberljarb Don Sfirdfibcrg auSgebroctyenen Sifdjofftreite* fteljt bcr ©enberfdje 5Ecjct balb bcr Srjfiljfang &inte, balb bcr bes anonfymuS nfiljer; ift toaljrfd&ein* Ixdf, bag iljm cine beiben gemcinfame QueHe, bic fctyon Don grcnSborff bermutljet tourbe, bortag.

2H$ Quetlen fflr bic brttte SlbtljeUung bcr (Sljroni! ergeben fi<$ ju* nac$ft bic gortfefeungen bcr 3Mi<$fc$ctt Sfyronil Don Demer, Don SBattljcr unb {Rem. SSon bcr 3eit an, too bicfc Qucttcn berfiegen, tyat ©cnbcr tool?! nac$ cigencn 2lufseic$nungen gearbcitet , toic fi$ bieS na$ bem obcn bci ©efprecfyung feincr Chronographia ©efagten Don 1523 an Don fetbft Derftetyt. Sfter unb gcrabe fur fcinc umfangreid&ften £)ar* ftcKungen benufct er gteidfoettige ©rude, bie cr frcibearbcitct feincr Sljront! einDerteibt, fo bci feincr Srjaljfang, bejto. ©cfyilberung ber gcicr* Kctyfeiten gefegentftcty berSintteibung be$ jumSarbinat crnannten SWainjcr CrjbifctyofS Sllbrectyt Don Sranbenburg, bci bcr 93erma#ung be$ 9Rarf* grafen Eafimir mit bcr ^rinjefftn ©ufanna Don ©atyern (beibeS im 3a$re im 3aljre 1518), bci bem Sinrcitcn ic. ftarl« V. in 2lug«burg, bci bcr ffleleijnung be« £>octymeifter« be$ beutfefyen £)rben$ unb bcr $erjoge Don Comment in8fag$burg, bci berSeteljnung be« Sr$erjog$ gerbinanb bci ©eflenburg (afle$ im 3aljre 1530); augcrbcm benufete cr autff bic im Drudc crfd^iencnen SScrjeic^niffc ber auf ben SReid&Stagen inSlug^burg an* tocfenben ^crfSntic^Iciten, fotoie einc anja^t Donfflcfanntmad^ungcn. 8u^

1. Hbgcbracft im I. ©anbe ber Slugs- ^roni!, bie er, tote etttjelne ©tellett burger @t.*ffij>ron. ertennen laffett, fSmmtltc^ fannte.

2. 3n ben ©earfcettungeu toon 2)emcr, 3. ©ebrudt itn I. ©anbe bet Slugs* Salter, 0lem uub ber Jpeuiingcrfd&en" burger ©t.«(5^ron.

Digitized by

Google

xxvni (Smteituug.

toid&ttge ©d&riftftficfe toufcte er ft$ ju aerfctyaffen, fo ben gegen bic banlrot* tierenben £3<fyftetter gefattten Urtljeitebrief , ben cr nut fcon einem bcr ©laubiger erijatten l)aben fonnte, ben ©ctyrifttoedjfet jtoifd&en bem ©tfcfyof unbbcm Domcaf ttet einerfetts unb bem SRatfje ber ©tabt anbererfeits in ben 3aljren 1533 unb 1534, bie 23etf?cmbtMtgen, bie in bem tefcteren 3aljre in 2lug$burg oon ben laiferttctyen, Knigtictyen unb SBunbeScommiffSren ntit $er*og G^rtftoplj Don SBfirttemberg gepflogen tourben, unb 9lnbere$. @r l)at fotdfye ©djriftftfidfe tljeits tx>8rtttc^, tljeits in freter SBtebergabe, t^eife nur iljrem Onljafte nacfy feinen Sl)roniIen eingefflgt.

SBenn ftcfy ©enber in feiner 2Bibmung$f$rift auc$ auf mfinblicfye Quetten beruft, fo bejie^t fic$ bie$ naturgemfifc l)au}>tf5<fylid& auf ben in SRebe ftetyenben 3. ST^ett feiner eijronil. £)a« Ulrictyflofter ftanb in tebenbtgem SSerle^r ntit ben l?ert>orragenbften $erfflnft<fy!eiten ber Sflrger* f#aft; Ijod&fteljenbe SRanner, bie ju {Rei<$$* unb ©unbestagen ober ju anberen ®ef#aften ficfy &orfibergel?enb in 9lug$burg auf^ielten , naljmen bort gerne Quartier unb lamen in perf8n(i#e 33ejiel)ungen ju ben gebit* beteren ber bortigen 9JWn$e ®e(egen^eit genug ffir einen eifrtgen ©ammfer jeitgefdjicfytficfyer Sfteuigleiten, fid) fiber il)n intereffierenbe^inge mfinbtid^ aufs befte unterrid^ten ju IBnnen unb ba$ eine ober ba« anbere Slftenftud jur Hbfctyrift ju erljaften* 3to feiner Chronographia beruft er fid& au$ 5fter au$brfi<f(ic$ auf berartige munbtid&e Queflen, fo in 93anb XII S3t. 1 67% too er bet Srtoaljnung einer fcom ffaifer gemad^ten 3aljtung §errn 3ol)anne$ 8ula$ , $aiferti<$er SWaieftfit ^fennigmetfter, ate ®etofil)r$mann nennt, ber iljm biefe 9lngabe fetbft gemad&t Ijabe, ober in feiner beutfd)en Sfjronil (§bf(fyr. a) ©I. 301a, too er ben §erjog 8et* tran fcon 8anqueba unb 5llburg afe ben{enigen bejeicfynet, ber iljnt ' munb* lid& auf jfiftfyreiben' bie Sifte ber auf bem SReicfyStage ju 2lug$burg hn 3al)re 1530 erfd^ienenen ft>anif$en §erren mitgetl)ei(t.

SBie fcerljStt ftcfy nun ©enber feinen Quetten gegenfiber? ©tegfifle, in benen er eine in feiner SSortage ficfy finbenbe ausffltyrtictyere Darftettung bur* eine lurjere gibt, finb, toenn er nid)t einen ber oben angegebenen umfangreicfyeren aften £)ru<fe ate Quelle bemifete, toenig ja^Iretd^ ; toeit Ijaufiger ift ba$ Umgefefyrte ber gatt, bag er eine iljm fcorltegenbe bflrre 9totij burd^ toeitere 3(u«fft^rungen unb Umfd^reibungen ju befeben fud^t J.

1. Sfaidjfotgettbe ©tcttc , bic at« t^^ifc^ bcgci^tict toerbctt tanu, miJgc jeigen, ttte ©ctibcr feme Dueflen fitU(!tf(^ bcarbeitctc. 2mf8 flc^t bie SBortage, 3Jlmid^ 256, 25, te<$t8 ber ©raberWe Sejt, ©anbf^r. a ©I. 122a.

2fat bomfiag toor ocult in ber toajlen Anno domini 1477 am bouftog na(^

teas am ^farrer gS fant ftlrid) ^ie, ^ieg ocuti ift toon ainem rat ber ^farrer bon grif^^ann^, ber §ett mit feiner £eid?t» fant \Xxi\$ gefangen toorben mit namen

Digitized by

Google

(Smtettmtg.

xxrx

Sarin tiegt cin 93orjug*]ber ©enberfctyen Sfjronifen gegenuber ben son iljm benufcten Dueflen, aber antif cin Sftactyrtjeit , benn e$ fiegt auf bcr £anb, bag fid) bei etner gar ju burcfygreifenben fortnaten Umgeftaltung bcr SBorlagc Iciest aucty einc facfyficfye Slnberung berfetben ergeben fann, tt>a$ &on ©enber nidjt immcr ganj fcermieben nmrbe, fibertyaupt ift fetnc SBenufeung bcr Queflen feinc forgfalttgc. @$ finben fic3^ eine grofce 2ln* ja^t &on Sefe* unb ©ctyreibfetytern, namentlicty bci Sigennamen, bide ©teflen finb untcr fatfetye 3aljre$jalj(en eingereiljt, aucfy ba$ £age$batmn burcty SSerfe^cn obcr 33erfc$reiben mancfymat fatfety angegeben, fo bag e* feljr fcfytecfyt am ^piafce toSre, auf cine ©enberjetye 3eitangabe, n>enn biefe nictyt anberfcitig beftatigt nrirb, fitter bauen gu toollen. Sliest eirnnat in ber SDititljeifang bon Urfunben ift cr fcertaffig1. (Sinige bcr bon itym aufgenontmenen Urfunben*, bie nacty ber2lrt, toie er fie einreiijt, at$ bon SBort ju SBort mitgetljeift erfefyeinen, finb nictyts ate cine 2lrt &on SRegeften, bie er au& ben iljm borttegenben Urfunben tyergefteflt ijat ; in einer biefer ^Urfunben" ift ba$ SBerjeictynij* ber 3wgen un&oflftanbig, in ciner anbern bie SaljreSgaljt falfc3^ u. f. to.2.

todjter gefdjlaffen, tear ain ffatns, jung« meblin, alfo teurben e8 beg finbs jrilnb getear unb clagten foiling bem toicari. bcr toeracbtet foflictys and), ba jurten fie bas mebiin fur aht o rat. alfo gletcty ftcng man ben tofaffen ju fant Ulrtcty toor bcr firemen unb furt in jdjantlicty enmitten burdjbie ftat tyerab unb ftunb ob bent H$er* la$ unD grog toolcf untb in ; bann er teas ain fiol^er, toiler fcfaff unb teas toon fcoftnifc piirtig unb ftunb too! jrco ftunb, Bi8 man atnen fairen gurtc^t, unb fcanb in creufcteeis auf ben farren unb furten in gen Sttttingen ju bent bifctyof. unb gteen toom rat ritten toor tyinauS unb fagten bent bifttyof bie urfacty. alfo fant ber bifdjof herein mit bent tofaffen unb Xicg einent rat {agen, fie tearen im toann. aber e8 tearb ntdjts baraus, unb e* tearb ber pfaff teiber ehtgelegt unb bamad) au$* gelaffen.

1. &. j. 33. bie .Urfunben" 81. llb, 1 2^ nebft ben Sfttmetfungen.

grifd) £an8 toon (Sofienfe birtig, ifi gar ain ftoifcer, iiptoiger , fyoffertiger man ge* teeffen, ber fyat mit femer beictytocfyter, ainem jtungen meblht, gu Wafftn ge^etot. ba folios beS meblin^ frainb ^aben toer- nomen, ^anb fte ben tofaier toor bem toicari toevclagt. ba ijat ber toicari ni^fe bargu t^an unb e8 tocrac^tet. ba bie frainb folidjS gefec^en fyaben, finb fie fiir ain rat gangen unb fyaben im folid)$ ailed nac^ orbuung angdgt. ba fyat ain rat bie ftat* fnedpt gefc^tcft, bad fie in facfyen. bie ^aben in cor ber fir^b^ir gefangen unb ba mitten burc^ bie gaffen gefangeu big auff ben^ertad^ gefiert,unb ift aingrofer gulauff toon bem tooltf teorben , bie ftnb um in geftanbeu, unb ift ba geftanben 2 ftunb, big man ain fanen ^at jugeric^t, barauff bat man in creutjteetS gebunben unb gen2)i|ingen gefiert unb bat 2 toon ainem rat ju bem bifctyoff gen 2)iUin^en gefdjicft, bie baben bem bifd^off angetgt, teie bag man ben tofarrer toon fant Ulrid^ gefangen toring, unb bie urfad^ feiner ge* fandnug. ba ift ber btfefyoff mit bem tofar« rer gen Slugfpurg fomen unb gefagt, ain rat fei im bann , unb ift barttacty nictyfc teciterS me barin ge^anblet teorben.

2. @. and) unten bie (Shtleitung ©. XXXIII a«m. 6.

Digitized by

Google

xxx (Shtlettuttg.

Die SBiebergabe ber Quetten ift eine burcfyaud frete, bie oft in fiber* rafctyenber ffieife bie 3nbunbuafitat bed 33erfafferd fytegett. SBir lemen biefen aid erne ettoad tyarte, lantige ^5crfdnttd^fctt fennen, bie ba, too fte ftc$ tocrlcfet fuljtt, mit fctyarfem, Uebtofem Urttyeit nictyt $urudf IjStt ; bag er aber autf) feljr ftympatljtfctyer Slugerungen ffiljig ift, begeugen bie feine §ingebung fur bie gugger befunbenben ©teflen, bie afled, toad et &on biefen feinen ©Snnern gu bericfyten $at, in bad fcfySnfte fiicfyt gu fteflen toiffen. £)ie Sftcr gu £age tretenbe SRetgung gu 9Bunberfu<$t unb fraffem Slbergtauben barf man bet gerectyter SBurbigung ber Umftanbe unferem Sljroniften ntc^t aHgu ljo($ anre<$nen ; er betoegt fid^ bamit nur in ben Slnfctyauungen unb Segriffen feiner 3C^ : man kfe h ©• tn ben !£ifc$* reben 8ut$erd bie Slbfctymtte bom £eufet unb feinen SBerfen, fcon 3au* berei, bon $>e$en tc, fo toirb man ben rictytigen 3Kagftab gur ©eurtljeifang berartiger ©teflen bei ©enber finben.

SDtc ©prad&e ©enberd in biefen (Sljronilen ift trofc manner Unbe* Ijotfenljeiten in ber ©afeconftruction einfacfy, frafttg, tyfiufig bottdtljumlt<$ anllingenb. Sr gibt fic$ aucty fictytttcty 2ttu$e, burcty feine Sludbrudd* toeife gu gefaflen. $)ie 3lnorbnung ber eingefaen 3Komente bei (angeren @rgal)fangen mug gefctyicft genannt toerben, ebenfo bei (Sjcerpten bie 2lu$* toaljl bed £>eraudgenommenen. Der rein ergfiljtenbe Son toirb nur gang fetten bertaffen, urn furgenSReflejctonen SRaum gu mactyen, fur bie er berbe, touc^ttge SBenbungen ttebt ©er in SRebendart unb SBortbtfbung fi$ gettenb macfyenbe fctytofibifctye Dialeft j>agt oorgugtid) gu ber Sigenart bed SRanned unb berteiljt feiner ©arfteflung bie bem ©toffe entfprectyenbe locale garbung. ffltrt^ ©er ffiertl) ber ©enberfd^en (Styronil ift nacty ben brei Slbtljeilungen, "««."' in bie loir fie gerlegten, etn feljr aerfd&iebener. 5Die erfte Slbttyeilung ent* f)&lt auger enter Slngaljt gang neuer ©teflen manctye ftoffticty fefyr toefent* ttc3^e 3ufafee gu ber im I. fflanb ber 2lugdb. Sljronilen oer3ffenttictyten S^ronif oon ber ©rfinbung ber ©tabt bid g. 3. 1469, bie ©enber ttyeil* toeif e aid 33ortage gebient Ijat ; er ertoeitert manned bort ®ef unbene unb bringt ed in neuer gaffung gur Darfteflung ; bte in biefen 2^eil ein* geriitften Urlunben btlbeten trofe ber 2Rangetyafttgfeit tyrer SBiebergabe, bebor fte in ben Mon. Boic. gum ©rudte lamen, fur fruijere gorfdjer eine toictytige Quelle. SSon geringem Selang erfc^eint ber gtoeite im grogen unb gangen nur ©teflen ber SWuficfyfcfyen S^ronif toiebergebenbe Zi)dl, ber nur cer^attnigmagig toenig neue ©tficte bietet. SDefto toicty* tiger ift bie britte 2lbtl)etfung unferer S^ronif. ^ier ftfifet ficty ©enber t^eild auf Queflen, bie nocfy nic^t gebrudt ftnb, tfyetfd auf eigene 5luf*

Digitized by

Google

(Shtteitung. xxxi

jeid&nungen , toetcfye fiir" bie cngcrc ®efc$ic$te bcr ©tabt toie fiir bie SReictydgefcfyicfyte , fiir bic ©itten* tote toor attem fiir btc SReformationd* gefcfyi($te cine giitte intereffanter 5Wac$ric$ten nnb aniieljenber 3%* &tf* toeifen- £)ag cm £I?eit bed in bcr Sljrontl loorgcfii^rtcn reformation^^ gefcfyi($tfic$en ©toffed Bereitd in bcr Drudffcfyrift De ortu et progressu haeresiun etc. toorKegt, t^ut bem fficrt^c btefed Veiled unfercr Sfjroni! nic^t toiet Sintrag. SIBgefeljett batoon, bag bad SBucfy fetten ift (toie ed ba« fctyon jur &it Sljammd toar), bedft ed ficty in ben auf 9tugdBurg Be* jugtictyen SKotijen unb Srj&ljtungen burctyand nic^t ganj mit ben in bie bentfefyen ©Ijronifen ©enberd aufgenommenen. Die Relatio Ijat ©tetten, bic &on ©enber fetBft tntt gutcm ®runbc nictyt in feine Sljronilen IjeriiBer* genontntcn tourben, toie aucfy umgeleljrt manned in biefen ficfySBorfinbenbe in bcr Relatio fel)ft; aucfy reic^t bic (e^tere nur Bid jnm Saljre 1533, fo bag alfo gerabc bie ffir bic reformationdgefd^icfytKctye Snttoidftnng 2lugd* Burgd entfd&eibenben 3aljre toon 1534—1536, bie in ©enberd beutfe^en S^ronifen audfiiljrlicfye SDarfteflung ftnben, ganjticty fetyten. Dad 2Bic$* tigfte aBer ift, bag unfer £e$t im ©egenfafee ju ber int miferaBetften Satcin aBgefagten Relatio in beutfetyer ©practye gefctyrteBen ift, bie in ber Slrt, toie fie ©enber IjanbljaBt, ben8efer, fetBft toenn cr mit bem tl)m Dar* geBotenen nicfyt etntoerftanben ift, ju intcrcfficrcn toermag. 3ebe %tik atljmet bie UnmittetBarfeit bed ©nbrucfed, unter bem ber in ftiirmifefy Be* toegter &\t letbenfefyaftfiefy crregte 2Rann feine Stufeeictynungen fiir bie •Wad&toett nieberfd&rteB.

£)urc$ biefed and bem ©eBraucfy ber beutfetyen ©pracfye ertoactyfenbe fuBJectitoe 9ttoment ertyfitt iiBertyanpt bic ganje (Sljronil neBen bem oB* iectitoen Seftanb i^rcn ^aupttoertlj ; baburcty erft erijeBt ficfy ber SoQector unb ©criptor, toie ©enber ftc$ fefl&ft oft nennt, jum 9tntor nnb feine S^ronif pm Utterarifd&en ^robnet, bad aud feinen iiBrigen SBerlcn ^craudge^oBcn ju tocrben toerbient.

ffleftimmen toir f($(teg(icty nocty bie ©teflung, toetcfye bic beutfefyen Sljronifen ©enberd innerljalB ber 2IugdBurger£iftoriograpl?ie einnel)men, fo mufc audgetyrocfyen tocrben , bag fie bie tocitaud bcbeutcnbfte Seiftung ftnb, toetd^e bicfelBc in ber erften £Stfte bed 16. 3a$rljMtbertd aufju* toetfen Ijat

SDie toorttegenbe 2tudga6e ber ©enberfefyen (Sljrontfen tonrbe in fot* fcte *«** genber SBeife tyergefteflt: £)er 1. SE^eit, toon ber atteften 3eit Bid jum «u*0a&. 3a^re 1348 retctyenb, mit bem bic Bereitd gebmdtte SWiitid^fc^e S^roni! beginnt, tourbe, ba er turn grSgten £f?ett ncue, nod^ nic^t in bcr ©amm* lung ber SlugdBurger ©tabtcfyronifen ^uBUcierte ©tiidte ent^SIt, mit 9lud*

Digitized by

Google

xxxn Stnleltung.

naljme eintger Berettd gebruiter Urfunbcn ganj mitgetljeitt ; &on bcm 2,5£ljeil, cnbcnb mit bem 3aljre 1487, bcm ©ctyluftaljre bcr STOfiltctyfctyen Sljronif, fonnten, ba bie meitauS mciften bet barin fcorfommenben 9totijen unb Srjaljlungen ftcty nut ate cine ©earbeitung bcr enttyrectyenben ©tetlen bcr 3Kulictyfctyen Sljronif ernriefen, im HUgemeinen nur jene ©tucfe 9lufnaljme ftnben, beren Quelle nictyt bie SKulicfyfcfye ober eine berfibrigen fctyon gebrudten 2lug$burger Sljronifen ift, fon>ie bieienigen, bie in ber ©enberfctyen ftaffung beac$ten$mertlje 3uf% entljalten. ©er 3. 23jetl enblicfy fcon 1488—1536 murbe toieber mie ber erfte im ffiefenttictyen gang mitgetljeUt. SluGgelaffen murben nur folctye ©tetlen (Urfunben, SReben ic), bie bereits on anberem Drte gebrucft finb. £)em £e$te murbe ber Sibtiotyef'Sobej:, $anbfc$r. a, gu grunbe getegt, ber 2lrcfyto*£obe$, Jpanbfcfyr. b, nacty ben in ber !panbf$riftenbefcfyreibung bargelegten ©runbjafcen in ben 23arianten tyerangejogen. ©afce ber ^>anbfcfyrift b, bie in ber §anbfctyr. a fetylen, tourben an* ber erfteren in unfern left aufgenommen.

S)ie ffiotfenbuttler $anbfc$rift unb bie Chronographia tourben, too fte ftoffltd? SKeueS boten ober geeignet tcaren , ben beutfetyen SEejt beuttictyer ju mactyen, in entfprectyenber SBeife in ben Snmerfungen aermenbet. ©o bei ber erften unb gtpeiten Hbtljeilung bie Sljronif son 1368—1406 (1447) ober bie Sljrom! &on ber ©riinbung ber ©tabt SlugSburg bi« jum 3. 1469 bie Quelle bitbete, tourbe bie betreffenbe ©telle an ben SRanb gefefct, toobei ber $urje Ijalber, unb urn Uber* einfttmmuug mit ber S9ejek$nung$roeife im III. fflb. ber 2lug$b. ©t.<£ljron. ju erjtelen, bie erftere ber genannten S^ronifen mit A, bie lefetere mit C bejeicfynet tourbe; bie babeifteljenben 3iffer« bejeictynen bie ©eiten* unb 3*ilenjal?l bed Dru<fe$. 9Bo ft$ in ber britten 2lbtljei« lung bie Sljroni! DemerS, ©alters ober Stems ate ©enbers Quelle er* toie$, tourbe bie entfprectyenbe ©telle ebenfalte an ben SRanb gefefct, too* bei in Ubereinftimmung mit ber 2lbfiirjung$metfe im III. Sanbe ber Hug$b. @t.»£ljron. D Werner, W Saltier, w (eine Derivation Don W) {Rem bebeutet; bie beigefefcte £aljl bejeictynet bie ffltattjaljt im Original (a unb b bie 25orber* bejro. JRudfeite bed Slatted), ffite* eine ber ge* nannten Sljronifen bem ©enberfctyen £ejtte gegeniiber eine Srmeiterung auf, fo tourbe bie betreffenbe ©telle entmeber ganj ober tijettroeife in ben Stomerfungen mitgetljeilt. 3ene ©tetlen biefer ffi&ronifen, bie ©enber uberging, toerben unter ben gortfefcungen bon Demer, SBaltljer unb Stem mitgetfyeilt merben, n>ie auc^ bie * Sronica netoer gefc^ic^ten' bon 1514 1526 Don SSJilljelm Stem, auf bie in ben 2lnmerfungen 5fter

Digiti

zed by GoOgle

Sittleitung.

xxxm

JBejug genommen tft. 2tu&er ben genannten Styronifen tourben jur Gh> toeiterung unb Sommentierung bc^ ©enbcr'f c^cn 5£cf tc^ nocty Ijerangejogen bic 3Wanticyfc$e Sljronif *, eine ber Sljrontlen bon Siemens 3ager 2, bic ffieberd&ronil 3, bic Sangenntanteffctye 4 unb bie fog. ^eutinger'fcfce Sljro* nil *, ebenfo bic in bet Relatio de ortu et progressu haeresum etc. oorlomtnenben ^aratfetfteflen ju ©enters beutfetyer Sljronif, bic mit bet betreffenben ©eitenjaljf an ben SRanb unfered iejtted gefefct tourben. 2Jon ben im 9lugdburger ©tabtarctyibe benfifcten arctyioalien Keferten be* fonberd bic ©aurecfynungen (©tabtrectymmgen, abgefurjt ©JR.) unb bie SRattydbecrete toeriljboHed SWaterial fflr bic Hmnerfungen unb bie ©ei< togen; ncben biefent tourben aucty bie Jpertoart'fctye unb ©tetten'fetye Ur* hmben*©ammtung, bie fog. giterafienfammlung (eine ©antmtung Don ©c^riftftuden bed oerfctyiebenfteu 3n$alted, nteift Soncepte ober Sopien), eine SBtojaljl Driginaturlunben, bad lefcte ©riefbucty u. f. to. jur Sont* mentietung bertoenbet. Die fonft nod? benuftten Jpanbfctyriften, aften $)ru<fe u. f . to. ftnb ant betreffenben Drte genau citiert.

©ejfigKcty ber Ort^ogra^ie ift golgenbed ju bentcrten: ftfir fSnttnt* lidft Stofangdbuctyftaben ber SBSrter tourbe bie SWinudlel genontmen; atte uberflufftgen Sonfonantenberboppetungen im 3n* unb 2tudlaute ber 835rter tourben bereinfactyt, bad fur j, i ober ie unb u fteljenbe ty burcty bie genannten ©uctyftaben erfefct, bad fflr t> ftetyenbe u unb bad fur u ftetyenbe b in b bejto. u oerfinbert, bad fflr u fteljenbe to (toie in etor) in u umgetoanbett6.

1. @. ^ierju bie 2RfltiA'f<$c <5$ron., $anbf($riftcubcjc$retbung ©. XLV.

2. Chronica barinnen aHerlcty toutt* berfelfeaine tmnb fcnberfd?tblid?e fatten begriffett, fo airier inn Slugfourg morgan* gen. 9to$bem bifc ftatt erjMicb jfim c$rijHi<$en glauben fommen, bnb btjj \txo burt$ @ctte« gnabt barinnen er^atten, au$ ein terjei^nufi atter bnb jeber ptx* fo&nen, toa« fflr le|rer tmb prebtger Imt bet $rtftti$en ffln$en ber toatyren aflein fecttgma^cnfcen religion airier bent $. prebtgampt abgemarttet, tmnb toajj ft$ mlt einem jeben fcertoffen ^at btfj auf icftige jeit. (Bug«b. 6ta*t-8iM., Aug. 53.)

3. 3)er eberen junfft bon toebern fcrfomen. cronica bnnb iarbucfc (2fag«b. @tabt-»ibl., Aug. 90) . »g(. 3«tf#ug«b. 5BtbI. 16.78.

€tabtt*tciiiffn XXIII.

4. ©. bic (Bint, jur a«fitt*'f*cn <5$ron. ©. XXXVHI.

5. (Sbenba.

6. ©ei ber glfl^tigfcit, mit ber ber bielf(ibrclbenbe @enber ju atbcltcn pftegtc, btieben ^Sufig SBorte au«r bie jum^beil au« ber $anbfc$rtftb erganjt toerben tonn» ten, tta$ bann au8 ben 93artantcn ju er» fe^en ift, ober bie bem @inne nat^ erga'njt toerben mu^ten, in met^em gatte bie eingefiigten SBortc in edge $tammern eingef^loflen tourben; too ein offenbar burd^ Unac!btfam(eit be« ©<$reiber« In ben Xejt gc(ommene« SBort ba8 83cr« fta'nbnig be« @inned ober ber @atjcon« ftructton erfarocrt, murbe mit runben Jttatnmera eingefcfbloffcn ; bie iiberaud jablrei^cn, burc$ ^a^lafftgfcit cntftan* benen 9tection«febler tourben ric$ttg gc» ftettt.

Digitized by

Google

xxxiv (ghrtetamg.

SBeit an fcieten ©tetten auf @tfi<fe Ijingetoiefen ift, bie erft vm n&fy (ten, jugleic^ tefeten SBanbe ber 3lug$burger ©t.*Sl)ron. jum 906bro<f lomnten, fei ijier bcr Snljaft btcfe« SBanbe* furj angegeben : 1) £)ie gort* fefcungen bcr aMityfd&en Sljronil bon Demer, SBaltyer unb SRem, nut 2fa$nafynte bcr ©tilde, btc in bcr ©enber'fctyen SBearbeitung ober untcr ben 3lnmerfungen bereits in bicfent SBanbe 3fofnaljnte gefunben. 2) 3Me Sronica nctocr gefd&ictyten toon ©ifljefat Stent (bie 3aljre 1512 1526 umfaffenb). 3) 9Keljrere ©eifogen gu berSenber'fd^enSljrontl, barunter bie ber 8angemnanteffc$en Sljron. entnomntene Darfteflung be$ 3tug$* burger SReicfyStageS int 3. 1530.

Digitized by

Google

jf^onbfdjriftenbel'djreibung.

1. ©ie Chronographia*.

3)ie Chronographia bejletyt aud XII ©anben (Cod. chart, in quarto, aufbetoaljrt ht bet ©tbliotyef bed btfdjBflidjen Drbmariatd in Sfagdburg) unb ijl und mit Hudnatyme bed IV. ©anbed (ber nerfdjollen tfl) t>oUftatit>tg unb in fetyr gutem 3u^nbe er$altenv ©ammtlidfe Sobiced finb non berfelben $anb gefd^rieben unb toeifen cine fd}3ne, beutlid>e, tut SHIgememen feljr regelmSfeige ©djrift auf ; ftc tjl hi ben erflen ©anben ettoad fleiner unb forg* falttger aid in ben fp&teren, t>on benen namentlid) ber te^tc in ben nad}< lafftgeren 3%n Wc Srutubung bed feit bent ©egiuue bed SBerfed urn jtoBlf Oaljre tin alter fcorgeriWteu ©djreiberd erfennen ISgt. 2118 folder nennt ft<ty am Snbe ute^rerer ©anbe unfer Siemens ©enber felbjl , fo bag tore in nnferer $anbfdjrift bad Original ber ©enber'fdjen Chronographia Dor und tyaben. 3)cn meiften ©anben fhtb Don bem Sutor fcerfertigte alphabetize Onljattdregifler ange^Sngt, bie, fotoeit fie aonSBertlj, non ©raun abgebrud t tourben unb bedtyalb t>on und ubergangen toerben fonuten. SBeitered ifl aud ber ©efdjreibung ber einjelnen ©anbe ju erfetyen.

©anb I: 9tad> einem unpaginierten ©orfdflagebtatt fotgt bie bei ©raun 1. c. ©. 2 abgebrutfte Praefatio; bie nad>jlen, toie ed fdjeint t>on ©enber fetbjt foliierten ©tatter 1*— 316» cntyalten ben £ert bed erften Veiled ber Chronographia; bie toon mobemer $aub mit ©leijlift foliierten folgenben ©l&tter 1* 16» bad Kegijter. S)ie na$ SWetfterlin erja^lte &ttefte ©tabt* geftyfye STugdbnrgd fte^ft anf ©latt 7lb ff. 8ut ffinbe bed Sterted pnbet fty ber bei ©raun 1. c. ©. 2 abgebrutfte ©dflujflafc: Ad laudem et gloriam omnipotenti8 dei et domini nostri Jesu Christi ac gloriose virginis Marie matris eius necnon patris nostri sancti Benedicti atque patro- norum noetronim Vdalrici et Afre ac totiue curie celestis liber iste collectus et conscriptus est per me fratrem Clementem sunder de Laugingen conuentualem professum monasterii Sanctorum Vdalrici et Afre Auguste. Finemque accepit anno etatis mee 47. In vigilia ascensionis domini. Anno ab incamatione Christi 1523 2.

1. e. bie au*[ufctt$e ©eftreibuug bie furje bei ©eity 1. c. ©. 166ff. unb biefe* ©erfed bei ©raun, Not hist-lit. oben bie (Sinleituna @. XI. Cod. Manuscr. etc., 53b. I @. Iff.; 2. ©. ©raun 1. c. ©. 2, ber bad

Digitized by

Google

xxxvi $anbf<$ripenbef($reibung.

8anb n: ®er £ert reify son 81. la— 246b, ba$ ange^angte 9tc- gtfler t>on 81. 1* 12b. 3)em £ert ip toieber cine ©fyupbenterhrng an* gefftgt t>on berfelben gorm tote bet 8b. I, enbenb mtt ben SBorten : finemque accepit (liber iste) anno etatis mee 48 in die Pauli primi heremite. Anno Christi 1524 *.

8anb m: 2)er £ert enbet mtt 81. 296a; bet 8anb ent$5lt toeber ehten ©djlupfafc nod) etn SRegiPer2.

8anb IV fetylt. Sr toirb berett* *on 8etty tm 3a$re 1778 al« ab* gangig ettoS^nt. ©. tm librigen bie Stnmerfnngen a u. b bet 8r<wn 1. c. ©. 3*.

8anb V: 81. la— 254b ent^alt ben £ert, 8L 258a— 284a baS 9*e* gtfler4. 81. 254a Pnbet ft$ folgenbe SRotij: Deinde altera die post festum omnium sanctorum abduxit Albertus margravius ducem Ludovicum seniorem captivum de Neuburg in castrum suum Karelspurg prope Norinbergam. Cumque ex oppido Neuburg captivus versus Anspach duceretur, clamabat his verbis, ut pie memorie pater meus Caspar Sender de Laugingen mihi sepius retulit, qui bujuscemodi rei interfuit ac verba principis personaliter audivit: „©ed)t, encfet fftrP ttttb tyerr tohrt t>on feinem lanbt unb leut Derlaufft unb gefangen t>on ben fetnen Ijtntoeg! geftert, ba$ fol got imb eud} erbarnten!" que captivatio et abductio prin- cipis omnibus ducibus Bavarie scandalum fuit. 2luf bet nadjpen ©cite (81. 254b) Pnbet ft# bte bet 8raun 1. c. ©. 3 abgebrudtte SRactyrify *on bem £obe toon ©enberS 8ater.

8anb VI: 2)er £ert retyt bon 81. 1*— 261b, baS SRegtjler con 81. 267*— 285b*. «uf 81. 261a pnbet P<$ bie unS fdjon belannte ©djlupbemerfung ©enberS, bte l)ter mtt ben SBorten fdjltejjt: finemque accepit (liber iste) anno etatis mee 49 in vigilia Johanns Baptiste. Anno ab incarnatione verbi 1526.

Sanb VII: 2)er £ert enbet mtt 81. 273\ ba« 9tegiPer, beginnenb auf 81. 274% mit 81. 282H Huf 81. 73b pnben P<$ bte bet 8raun 1. c ©. 1 Hum. c u. d abgebrud ten SRottjen , toon bem (Siutrttt ©enberS in baS UlridjttoPer , t>ou feiner ©infleibung al« 9lot>tje, feinem ^rofep ate 2W3nd> unb fetner erpen3»efie. «uf 81. 270a Pe$t bte ©enber'fctye ©fyupbemerfttng

ffiegiper bicfc* ©anbe« jebo$ nl#t abgc« tbet«<5obe}:) bcr bentptyen ©enberifaen

brudtbat; ©city @. 166. Sbronif entbaltenbe <£obe* (f. unten

1. @. cbenba @. 3 ; au<b bad 9leatfler @. XL) p# in bet ©J>i$erfc$en ©iblio* btefcS ©anbe* fc^lt bet ©raun; iScitb tyef befanb, fo bafi fe&r toabrfc$einti($ ©. 166. bicfet (Sober bet in Webc jfr&enbe iP; er

2. (Sbenba @. 2 (au<$ ©rann b«t entba'lt aui untet bent 3<tyre 1290 **ne fehtes ^ergePcttt); ©eity ©. 166. bie 3uben betreffenbe ftotij, n&mlty bag

3. (5« ip fe&r fraglic$, ob unter i^nen cin eigene* ©ab ertaubt toorben. ben bei ©raun 1. c. Hum. a angejogencn 4. @. ©eity @. 166; bad ffiegiper »Annales Mss. Senderi, quos instrac- bet ©raun 1. c. ©. 3.

tissima Bibl. Spizeliana subministra- 5. ©. S3citb ©. 166; ba« ffiegiper

vit«, bet in Webc Pe^cnbe 4. ©anb bet bei ©rarnt ©. 12 p. Chronographia §u tocrpe^en ip. Sh 6. ©. ©eltb @. 166; bad ttegtpet

totffen, bag bet bie $anbf#t. a (©iblio« I. c. ©. 20 p.

Digiti

dtt

zed by G00gle

$anbf<$rift«tBef<$ret&uitg. xxxvn

mtt bent ©0$e: finemque accepit (liber) Anno etatis mee 50 in die de- mentis, in quo et natus sum. Anno Christi 1526.

8anb VIE : £ert toon 81. la 275*r ©$lu&fafc unb ftegtfter tp nt$t norljanbcn1. ©cr Sober cntyalt auf 81. 1* 32* cine jufatmnenljan* genbe Erjltylung ber Eretgmffe be$ SauernfttegeS, fpStcr efattge tntereffante reformatton$gefd)td)tlt<$e 5Rotijen, bte nidjt in bie relatio de ortu etc. haere- sum aufgenommen toorben flnb; fo ftnbet ftdj 81. 72b eine ShifjStylung ber SErtitel, &e(d}e bte cooperatores Wasserburgenses instinctu magistri Michaelis lutherani predicatoris Augustensis in ecclesia rratrum Mino- rum geprebigt, quare mandato ducis Wilhelmi in Monaco autoritate 8ummi pontificis degradati sunt unb 81. 74b bie SRotij, bag duo sub- scripti cooperatores Wasserburgenses (D. Qeorgius Aman, D. Michael Haydenegker) post degradationem precum multarum intuitu post re- vocationem ad perpetuos carceres in cenobiis Tegernsee et Etal poniti (1) sunt.

8anb IX: 2ert bi« 81. 293*; 9tegijter 81. 294*— 305b2; bann folgen ^tebtgten (orationes capitulares) toon 81.310* 395b au$ ben Saljren 1503, 1504, 1505, 1530, 1515, 15143. $ierauf: Incipit pro- logus in vitam sancti Onoferi heremite 81. 397b 400*; Incipiunt capitula primi libelli (3ufyaltSangabe) 400b 402b; Incipit legenda de vita et actibus sancti patris nostri Onofrii abbatis atque heremite ex- cellentissimi. Capitulum primum etc. 81. 403* 416b.

8anb X: £ert lift 81. 381**, ftegtfte 81. 385*— 396*.

8aub XI: lert bi« 81. 279*; ftegijier 81- 290*— 300*5. 8uf 81. 279* ftnbet fidj> ber Ctntrag : Liber iste editus collectus et conscriptus est per me Clementem Sender de Laugingen conuentualem monasterii sanctorum Vdalrici et Afire Auguste anno domini 1533. Etatis sue rero 58 anno.

8anb XII entyalt jutn toettauS grflfeteu £$eile Slftenftutfe, son beuen ftdj bte metften auf bie polttifdje @ef$t<$te 2Barttemberg« 1520—1534, bte ubrtgen auf bie fteforntattou«gefd}i<$te HugSburgS 1533 u. 1534 be* jieljen*. ffifatgeffreut unb angefugt flnb betbeu Xljetlen erjaljlenbe 9lottjeu, bte fid} fat ben beutfetyen Sfyronifeu ©euberS flcttcntDctfc toBrtltdj roteber* fhtben. ©autnttltdje ©djrtftftucfe unb SRottjeu biefe* 8anbe$ ftnb fat beut< fd>ex ©pradje aerfafet. 3)ie bie tourttembergtfdje ®efdjtd)te betreffenben ©tucfe retyen bi« 81. 233\ bie auf bte HugSburger ©efatdjte bejuglitfcen non 81. 239*— 279b. Untet btefen lefcteren ntntmt bev ©d)riftnie<$fel jtotf^en {Ratty unb Stfdjof fat ben Oaljren 1533 unb 1534, ben ©enber tn feme beutfd&e GIJTontf aufnatym, ben grBgten Staum etn, 81. 239* btS 272b; 81.281*— 286* enttyalt ben 8eruf beS 9*atl)e« fcom 29. 3ult

1. @. 8etn) @. 166; ©raun 1. c. bejetynet. Sal. $rfn) 1. c. @. 167 Sum. @. 24 ff. bat ein m$ ber jcttltycn golgc 4. ©. $3dtb @. 167 ; bad ffieglfier ber (Sretgnlffe *ou tynt augeferttgte* bei ©tautt ©. 35.

Begifier bftocaeben. 5. ©. Sritb ©. 167 ; bad ffiegijta

2. €5. Scttb ©. 167; ba* fteglfter bet ©raun <S. 39.

bet ©rantt @. 32. 6. @. SScttb ©. 167; bad 9?egifler

3. 9tf$t atte ftnb mtt 3abre«ja$len bd ©tauu @. 45.

Digitized by

Google

xxxvin $anbf<$Ttftenbef<$reibttit0.

1534, ber ebenfaflS in tote beutfdje S^ronif ehtgeriidtt tourbc, toorauf (auf 931. 286 a) ber 93onb nub ba« gauje 2Ber! enbet mit ben SBortcn: c 3)if eS bftdj ijl burdj mid} fratrem Clementem Sender toon Saugingen toer* famlct burdj missive gemadjt unb gefdjriben tnt obgefdjribencu jar (1534), conneutual jft fant 93rlid>/

2* £agebu<$ bed $an* Sufc1*

©ammetbanb bcr »ug$b, &rei$* unb ©tabtbibi. , $ap, §tofd>r, 2°, $aiber'fd&e 93ibL 5Rr. 605, ncucrc (Stitette m. 29. Sim SRflicn auf toeigem ©d)ilbe „Acta bc$ fd)ti>8bifdjen 33unb$", brauner ^appenbetfefetnbanb. 3)aS £agebu$ be« $an« Sufc ntawt SunSoft cm 931, 219a— 226b, le^tere ©cite ijl nut bi« jut $8lfte befdjrleben unb enbet mtt ben SBorten tonb ijl barauff am mentag gen 93abenberg geritten. 931.227 ijl un* befd&rleben, auf 931. 228a toirb tote $anbf$rift toeitergeffttyrt mit bem ©afee 3ft $ifcingen $at man 63 bic Stugcn auggejlocfyen unb fdjttegt nodj auf berfetben©eite oljne ein ba$ Snbc be$ ®anjen marfierenbe$3e^*n. 2)a« £agebudj beS £an$ 2ufc tourbe jum erften 2Rale t>erBffentItc^t toon ©retff im combtnierten 3a$re8bertd)t bc8 fyifl. 9Ser. fftr ©dftoaben unb 9ieu* burg pro 1847/48; ber $crau$geber Ijielt ba« il)m toorliegenbe 9ftanufcrtpt fflr baS Original bc8 $an$ Sufc, au$ beffen „tapferer, fcjter, gteidj* m5giger$anbfd)rift" er fdjflegen tooflte,„ber ©djreiber milffe ein gctoaltiger unb Ijanbfejler aBann getoefen fein:, ber, toenn e8 gait, aU ein renter ©djmabe gute Slrbeit ju madfjen im ©tanbe toar." ^farrer 3. ftranjler, frftljer 93ibliotfyelar an ber 2tug$* burger $rei8* unb ©tabtbibliotljef, ber bie beiben beutf^en S^ronilen ©en* ber8 fannte, mie8 {ebodj in feinem Sluffafce$an8 8ufc unb £(emen$ ©enber in ber3ettfd)rtft be$ Ijijt. 9Ser.fftr ©djtoaben u. Sieuburg, Stoljrg. 1876 ©. 115ff. barauf Ijin, bag btefe Sljrontlen toon berfelben $anb ge* fcfyrieben feien ttrie baS iagebudj be$ $an$ 2ufc* 2)a$ ijl audj ridjtig. 3)er ^unft, ber ben auf ©. 226b jte^enben lefcten ©afc tonb ijl barauff am mentag gen93abenberg geritten abfdjliegt, ijl ber un8 mofylbelannte redjtfettig eingeraljmte ©djlugpunft*2, ber anbeutet, bag ba$ SWanufcript urfpriinglid) Ijier abgefdjloffen toerben fottte. 2)a« ge^len biefe« ^united nadj bem ie^ten ©afee auf 931. 228a jeigt an, bag bie Sbfdjrift be« Jage* bu^ed nidjt toottenbet morben. ftranjler tarn ju bem SRefultat, bag enttoeber £an« Sufe bie beiben ©enber'f^en Sfyronifen ober ©enber ba« Sagebud^ be« ©an« ?u^ abgefd^rieben ^abe, unb meinte „ba liegt benn bod) bie Slnnaljme nd^er, bag bie beiben Sljronilen unb ba« angeb* li^e Sufe'f^e Sagebuc^ toon ©enberd §anb gef^rieben finb.41 3eber3toeifel jebod^ f^toinbet fiir benjenigen, ber bie 933o(fenbiitteIer ^anto* fc^xift unb toor allem bie jtofilf 93Snbe ber ©enber'fcfyen Chronographia ge» fe^eu 3, toel^e btefelbe $anbf(^rift aufmeifen toie bie ber in SRebe jle^enben SWanufcripte, unb gahj fid^er toon ©enberS §anb ^errii^ren,

1. ©. obeu @. XVI. 3. ^ranalcr §atte gur Sett, aW er ben

2. ©. untcn ©. XLII. angejogencu %u\\at} f^rteS, bie SBotfcn-

Digitized by

Google

fymbWriftenbef^retbung. xxxix

©anmann $at bad Jagebudj in ben toon itym ebierten Qnetten jur ®c* fdtfdbte bed SanernMeged (93ibl. b. titt. Ser. in Stuttgart, Sb, 129, Jflbiugen 1876) neuerbingd abbrndeu laffen nnb tear fdjon aud aufceren ©rttnben, bic cr in fcincm Siadjttort ju bemfelben ©. 637 norfityrt, ju bet Snna^me gelangt, bag unfer SWanufcrint bad Original nidjt fern tonne. Xuf biefed SRadjtoort Saumaund fei tyiennh audj tm Ubrigen Deroiefen.

3. Die SBotfenbfittter ftanbfc^rift1.

Cod, 35. 12. Aug. 4toin ber ^erj. Sibl. jn SaSoIfenBflttel. Set $anbfdjrift aorgebunben pnb fedjd in bie ©eitenbejifferung nidjt einbegriffene Slitter. Dafcon finb 81. 1 u. 2 leer , 81* 3a ent^alt bie 3n$attdangabe ton etner Jpanb bed 17. 31jbtd., t>on ber aud} eine Sintragung anf ©. 380 ^errftljrt: Miscellanea, $ierinn *>U nambljaffte facfyen, be* treffenbt bag ^erlomeu tiler nuberfdjiblidjer Xbenltdjer ®e* fd}fed)ter nnb 3ere namb^affte fyanblungen, fonberlid) in £eutfd>lanb, twelve ein fftrnemer, gelerter historicus, tyerr t>on2Berbenftein,£tyumlj err }u?lugdpttrgnnb Eid)jtet,jftf amen* getragen, fo miscellanea genannt, ex cuius libro manu ipsius scripto sequens exemplum curavi describendum, ab ipsomet mihi humaniter communicato , cum essem ipsius familiaris amicus. 81. 3b 6b jlub leer, 81. 7* 203a (mit alter ©eitenbejifferung 1—393) entljalten Miscellanea; Scoto- rum familiae apud Placentinos nobilissimae haec origo refertur u. f. n>. 81. 203b, 204a flnb leer; 81. 204b: Nobilium a Seckendorff familia apud Francos ... 81. 205 leer; 8U 206*: ©tammbaum ber ftreunbdperger. 81. 206* (=©.400) : Magnificus dominus Stanislaus Thurro de Beth- lehem salua, Liber Baro in Baymoct, Comes perpetuus terrae scepusiensis 8MCMMBt quondam Ferdinandi Prft- cisor, natus est Anno 1531 die vero 22. men sis Januarij. Mortuus est Anno 1586 die 6 men sis Aprilis [bid bierljjer bie* felbe $onb , toeldje biefen gaujen erjlen S^eil bed Sober gef^rieben tyat] ; nnmittelbar an bad » Aprilis* fdjliejjt fldfy toon anberer QaxCt) an : caelebs Augustae sepultus in templo ad D Annam vbi ipsi epi- taphium ex rubro marmore confectum cernitis in choro Eius mater fvit Dm Henrici Rhelingeri Duumviri Reip. Augusta-

bfttttet ^anbf^rift unb bte Ohrono- bfittet nub bed $erru 3. flraujler, aus

graphia , bie tym beibe f p&ttt too^l Be- ftel$en id} combiutert babe. 2>a& bte

taunt wurben, no$ nidbt gefeben. @(brift ber @enber'f^en Gtyroml tm

1. ®. oben ©. XVL 3$ b«be bic Solfenbfittler <5obe$ blefelbc ift, tote in

ffiolfenbflttler $anbf$rift fclbfl ni<$t ge» ben iibrigen ©euber'fcben $anbf<brtften,

fefpn, fonbern, ttie erto&bnt, nur bie erfab i<$ aud ben ja$lrelc$en9canbbcmcr'

©tetyele'fcbe Kbfcbrift berfelben benufet. fungen @>tei$ele'd, ber fa'mmtltye bon

2)le uattyfolgenbe 8ef(brcibung berbanf e und aufgefilbrten Serfe ©enberd toobl

to beu gu^igenSWtttHlungen bed #errn launte, unb aud ben SWlttbeilnugen

2Kttd)fad an ber berj.©ibliotbet in©olfen» tfranjlerd, toon bent badf elbe gilt.

Digitized by

Google

XL $anbf#rlftenbef($reibuttg.

nae vxor & soror Dni Antony Fuggeri Baronis in Kirchberg u. Weisenhon(l) conjugis Dni Christophori Fuggeri auia et Domini Ioannis Finesti proauia. 81*207—209 leer, ©1. 210a (=©.407 ncucrc Sleijiffern) : 8erjaidjnu$ t>nb Successio ©er Srjljerjogen ju £)perreidj, 2anbe«furPen in Ityrol, nnb Serer bluetSfrennbt ex materna Linea. (Snbe 81. 213b.— 81. 214* (= ©. 415): Illu8trismi et Reuerendismi Principis Wolffgangi Archiepis. Salisburg. tumbae et sarcophago Norimbergae fabricato seqq. verba insculpta et aeri incisa sunt... [NB. toon berfelben §anb, toeldje ben Xitel auf 81. 3a gefarieben]. 81. 215—225 (r= ©. 417—438) leer; 81. 226a (= ©. 439 son berfelben §anb tote 81. 3a) : 8efdjreibung. X(Ierlat) gebencftourbigen fatten fur* nemblid) bie ©tatt 2lug8purg t>nb bern 8urger, aud) ber $er- jogen in 8atyrn t>nb anberer benadjbarten gurflen t>nb fyerrn be* treffenbt, toeld>ebi§ auf bag 1490. 3ar$ con einem fftrnemen 2Runi$ im Slofter ju ©t. Ulri$ t>nb [«fra in] feiner $anbf<$rifft Ijinberlaffen toorben, toelcfyeS buedj jdj bmb 6 g(T) erlaufft.

81. 226b— 230* finb leer. 81. 230b beginnt bie SBibmuug mit ber 2luffd)rift: Prestantissimo viro domino Anthonio | Fugger Caesareae Majestatis civi Augustensi | suo clementissimo clemens sender | coeobita (1) vdalrici et Affre | salutem perpetuam ac sui ipsius commendationem, an bie fid} bann bie 2Bibmung«rebe anfaliefet. $er lert enbet mit ©. 1033. S)ie nSdjPen 6 81atter flnb unbefefyrieben, toorauf 19 815tter mit einem cata- logus episcoporum Augustensium folgen. 2)a$ lefcte befdjriebene Slatt if* 544* (= ©. 1081); teer finb 81. 244b u. 245 (= ©. 1082— 1084). ©tefe Sljjronif toeiP biefelben ©cfyrtftjiige auf toie bie Chronogra- pbia , bie beiben beutfdjen Efyronifen (uub ba$ tm 8or$ergeljjenben befd?rie* bene £agebud> be8 $an8 Sufc), ift alfo nrieberum ein Shttograp$ ©euberS.

4. ©ie beutfetye Sljromf ©ettberS.

siMio. a. 'papierijanbfdjrift auS ber erpen $8tfte be8 16. 31jbtS., folio;

'^"^StugSburger «rei«* unb ©tabtbibliotljef 5Wr. 75. 2Wtt ^ergament ubet- jogener $oljeinbanb, ber SRiicfen mit toeigem papier ftbertlebt. 2luf ber Owtenfeite be« oberen ®e<fel$ Bepnbet pd> ein Sttdjerjetdjen mit SBappen unb ber Unterfdjrift „Bibliothecae Spizelianae" *. ittuf einem nun fol* genben unbefdjriebenen Slatte tourbe con bem fruljeren Sibliotljelar Jfranjler auf ber SRudfeite ein £)ctat>blattdjen mit einer ju linea 32 ff. ber ffiibmung (eine befdjabigte ©telle) geljBrenben Xertergdimmg aufgellebt. 2luf ber 9?ttdtfcttc be8 nadjPen 8latte« bepnbet ftd^ bie Sibmung, jebodj otyne ben stamen bejfen, an ben pe geridjtet ip, ju nennen, begtnnenb: ffirenuefter befnnberer lieber guufiiger Ijerr, Stor* Ijerlidjait manificenfc fetj

1. 2BaW*«nli«Me©ibltot^el@ott- SBibttotyet 3atf, 21ug«burgif<$« ©tbtlo« lieb <&pi$et*. ©. ttber biefen unb feine n)ct I @. 431 ff., 435.

Digiti

zed by G00gle

$<mbf<$rlftenbcf$rcibmtg. xli

jfi allerjelt meinarmjs gepett toilltg gefliffen toerpflidft bienjt Ijerfclidjen jfitoor Bereft unb enbenb: Dat. SlugSpurg jft fant torlid) an fant Slfra befertag Anno 1536. g. §. toilliger Sapp* (an Siemens ©enber toon Saugingen bafelben Sonuentual. 2)ie Sljronil felbjl beginnt bann auf bent nadjften toon bent ©djreiber ber Eljronif felbft mit 1 foltierten 8latt unter ber ftberfdjrift 8on ber ©tat 3lug$* purg erjle erbatoung mit ben SBorten: 35ie ©tat 9lugSpurg tjt an* gefangen toorben jfi batoen 600 3ar nadj bent ©inbflufc tonb 2400 3ar Dor (SriftuS gepurt Don ben toenben tonb toinbeltciS k. >Jiadj eluigen Iftngeren ober furjeren Siottjen titer bie altefte ®efdjid>te ber ©tabt tote fiber bte Sltefte 8au* unb ®trdjengefd)idjte 2tugSburg$ toerben auf 331, 5 bte Stamen toon 52 ®ef$le$tern aufgeffijjrt, toeldje bte 8ifdjoff ju 3lu8purg . . toom Slbel ertoelt, ber namen Ijemadj toolgt, ba8 biefelbigen ffiroljin etoigflidj 9tat tonb SRedjt folten befifcen :c, toorauf bann bte altefte 8ifdjof$gefdjidjte, in toeldje toieber toeretnjelte Stottjen fiber ft&btifdje ^rofangefdjidjte fotote bte 9?eidj«gefdjid)te gemengt ftnb, fotgt. ®te eigentlidje ©tabtgefdjidjte beginnt erfi 8latt 19 mit enter auSfityrlidjeren (grj^lung beS 9luffianbe8 berjjtinfte tm 3a$re 1368. Son 8latt 41 an tohrb fefyr eingeljenb ber ©treit jtoifdjen bem toom ^Japjl era* gefefcten 8ifdjof ©rafenetf unb bem toom®omcapitel ertofiljlten 9lnfelm toon 5Rennhtgeu beridjtet, toobei jebodj bie DarjieDung burdj nteljrere, anbere SSorgange beljanbelnbe -Kotijen unterbrodjen ift. 81. 208b fprtdjt ber Sljrontji gelegentlidj be$ 9?eid)8tage8 toon SlngSburg jum erjlen 2Rale (ganj !urj) toon Sutler, 81. 215a beflagt er fid> fiber ba8 ftberljanbneljmen ber „SuttI)erety", urn jid> toon jefct an immer 3fter unb auSffiljrlidjer fiber bie burd) bte SluSbreitung ber neuen Seljre ht Augsburg tyertoorgerufenen 8er* baltniffe auSjulaffen, am breitejien fiber Sreigniffe be$ 9?eidj8tage8 toom 3atyre 1530, bte auf 81. 288a— 352b berifyet toerben.

Unter bem 3atyre 1536 ftnbet ft<$ auf 81. 417b eine SRotij toon ber 3lbfenbung einer 2lug$burger 8otfcfyaft jum ©djmallalbifdjen 8unb unb toon etnem ^ultoer* unb SBaffenfauf be8 SaiferS in Augsburg, auf 81. 418a SRotijen fiber £ebenSmittelpretfe unb toon ©nfdjiegung neugegojfener8fid)fen; auf 81. 418b toon bem Sintreffen be$ 8ifdjof8 toon Swtba in SlugSburg unb toon bem SSerlujt einer Ungelbbfid^fe burdj S)iebfta^l; auf 81. 419a toon ber 2lufnal)me ber Sut^erif^en ^5rebiger in etne 3UTtf^ un^ bc* ftbertragung ber ^Jflege ber ©tabt S)oncmto8rtIj an 3lnton Rugger; auf 81. 419b fiber ben 8erfudj ber ©tabt 3lug«burg, bie 9Jiarfgraffd)aft 8urgau au«jul8fen; auf 81. 420 toon ber SBeigerung etUd^er 8firger unb3fntoo^ner ber ©tabt ^ug«* burg , toom 8ifdjof toie l)er!8utmltd) bie Se^en ju empfangen , nebjl Sluf jS^* lung ber SBiberjirebenben; auf 81. 42 la toom 8erfauf be« §au«rat^e« be« ^rebigerHojlerS unb toom ©jebrudj „mebrerer lut^ertfc^er faul*, unb enblic^ in einem SRadjtrag toon gleid^er §anb (jeboc^ mit f djtoarjerer Jinte) toon bem benSpitalem auferlegten 8erbot ber SOieffe: 51n fant torfulatag^at ber ©pttalfdjretyber tonb ain 9tobler bie ©pitaler alle ju ainanber beriefft tonb in aineS 9lat8 namen inen toerbotten, ba§ ir lainer in bie firdjen jft ainer meg gang ober jfi bem toetydjbrunnen ober ain toe^brunnen in ba$ ©pital trage. SKer toiber folidjS t^ie,

Digitized by

Google

xui ^aubfattftenbeftyreifowg.

ber f ol an allc gnat) f ein pfrenb t>erfallen f ein *>nb jfi bem ©pital aufcgeftogentoerben.

3)er ©dflug ber Sljrontf ijt ni<$t burd) einen bcfonberen ©afc ober irgenb eine 8emer!uug audgefprodjen, fonbern nur bnrd) red>tfetttge ©nra$* mung bed lefcteu $unfted mit einem ©dmflrlel marfiert. S)ic Stfitffeite bed Slatted ifl uubefarieben.

9?ad} toeiteren 24' uid>t foliierten, leeren 8l5ttern folgt son berfelben $anb tote bie S^roni! ehte Hufja^luug bcr 10 ftreife bed ftei$ed unb ber jebem berfelben jugetyeilten ©tanbe mit tyren pflifymSjjigen Sontingenten auf ben lefeten 8 8l&ttern bed Sobqr, *>on beuen bad lefcte nut meljr auf ber Sorberfeite mit 5 iJeifcn befd>rteben i%

Die $anbfd>rtft ©enberd ijt , abgefctyen son bet fd>on oben erto&tynten 8efd)Sbigung bed erften Slatted unb oon jaljtreidjen (bie Deutftdjfeit ber ©<$rtft jebo<$ ui<$t beeintr&djtigeuben) ©totfflecfcn feljr gut er^atten. 3>ie ©djrift ift bie und fdjon belannte ©enberd, ber Sobejt alfo ein autograph Eorrecturen jinb nur felten ; audgelaffene 2B3rter flnb regelmSglg an ben SRanb ber 3*tle, in ber bie Sflde bnrd) ein 8udlaf[ungd$eid)en marliert tfi, gefefct. Son SRafuren if* nur eine etnjige gr3&ere auf 81. 10* ju bemerfen; ber burcfyjhtdjenen ©tetten flnb ed ebenfalld nur toenige, metft nur auf ein* jelne 2B8rter fty befarcinlenb , toie auf 81. 13% 186% 191% 241% 251% 252% 277% 297% 321% Dagegen pnben fl$ in ber fcanbfarift mele ben 3n$alt einjelner Xbfafce anjeigenbe 2Rarginalien aud fp&tcrer 3ett nnb baju noc^ jaljlreid)e beutenbe $anbe. Huf 81. 63b ifl ein Slbfafc am unteren Snbe ber ©eite angeflidt t, bejfen fefcte &txltn, toeil fiber bad format bed 8anbed tyinaudreidjenb , *>om Sudjbhibcr toeggefdjnitten timrben ; auf 81. 122* ijl ein Heinerer 3ufafe Ju ^nem Sbfafce jtotfdjen biefem unb bem n&d^en in ettoad Heinerer ©thrift elngeffigt; fonjt reityt fty 81att an 8latt, 3cile an 3dte in grBfcter SRegelmafeigfeit.

«?«' *• ?aptertyaubfarift bed ©tabtar^tod in Jtugdburg, ©$afce ftr. 78;

bie ©<$rift aud ber erjten fcalfte bed 16. 3fybtd. 3)er Sobej tragt etnen leberbraunen ^appenbetfeleinbaub , ber etyemald an ben (Sden mit STOetaH* befcfyf&geu fcerfefyen getoefen ju fein fttyeint. 2luf ber mit ^ergament fiber* jogenen dnnenfeite bed oberen 8u^bedeld fbtbet ftcfy t>on Slr^toar &tx» bergerd $anb eingetragen: ©tabtar^i^ Sfugdburg, 17. 9tot>. 1845, 9tad) bem Sorfc^lageblatt fotgt bad erfte t>on bem S^ronijten befdjriebene 81attber$anbf(^rift. 3n berSde Uu!d oben fteljt toieberum t>on ^erbergerd $anb gef^rieben: S)iefe E^roni! ift am 17. 9iot>. 1845 Ctgen* t^um bed Hrdjtfcd ber ©tabt ^ugdburg getoorben. £lj. ^erberger, 2lr^it)ar. 9le^td baneben begiunt bie SEBibmung bcr S^ronit mit ber 2luf* fc^rift: 3)em Srenuefleu $errn ^err Oeronimud S»ggcr 8urger jfi 2fugdpurg SRo. fta^. unb 8n. 2^t. 9lat feinem befunberen lieben gtinjtigen ^ern. Darunter: ffitor ^erli^ait t>nb magnificent fet^ j& alter jeit mein armg gepet, toillig gefliffeu bienfl ^er^* lichen jfiuor bereft :c; auf ber SRficffeite bed Slatted, enbenb mit ben fflorten: Datum Sugdpurg j& fant Urli(^ an ©ant 3o$annid bed taufferd tag. Anno domini 1536. S. $• toilliger capplan S(e*

Digitized by

Google

$Mtbf($riftenbef<&r€ibttng. xuii

raen8©enber bonfiaugingenSonuental ju faut Urltd) t>nb Bfra. Die barauffolgenben 8latter ftnb , tote e$ fctyetnt, bon bem ©djretber bet Oanbfdjrift felbjt foliiertton 1 bi« 151 incl., x>on ba an ifi bie urfprfinglicfy fe^Ienbe goliierung bon mobemer $anb mit SBIctfltft fortgefefct bt« jum ©$luffe bet Styront! mit 81. 618. Die SRfitffeite biefe* 8latte« ift leer; 20 unbefdiriebene ©latter folgen nod}. Die eigentlid&e Sljrontl beginnt tote in $anbfd>rtft a anf ©I. 1* itnter ber iiberfarift Son ber ©tat SlngS* pnrg erjte erbatonng mit ben SBorten: Die ©tat XngSpurg i ft angefang^n toorben |fi batoen 600 tar nad) bem ftynbflng bnb 2)400 iar bor SljrifluS gepnrt Don ben toenben t>nb btnbe* ItctS ic. Die 9totij bon ben 52 room 8tfdjof jnr Stegierung ber ©tabt ertoS^lten @ef$le$tern fte^t tyier 81. 6bff., bte <£raa$lmtg Don bem Sluf* jtanb ber 3ftnfte im 3. 1368 81. 23 u. 24, ber 8ifaof3ftrett bon 81. 62* an, bte (Ijier langere) ©telle fiber finder in JfagSburg 81. 347b, bie ftlage fiber ba« Umftygretfen ber ^ittyerey anf 81. 361*, bie (BrjSljfoug ton 9teidjStag«ereigniffen im Oa^re 1530 bon 81. 47la an. Unter bem 3a$re 1536 erja^lt ber (%onift anf 81. 615b u. 616a bon bem ^farrer bon ©t. Ulrty, bem bte 3fai$«flra&e berboteu tourbe; 81. 616b bon einer $filfe, bie bie ©tabt JfugSbnrg bem $aifer nadj 823elfd)lanb fanbte, nnb bon bem SfaSjug JlugSburger 8firger ht ben ftrieg; 81. 617* &on bem ©nf^iepen grower, ffir ben ftaifer gegoffener 8fi$fen, 81. 617b t>on ber Slnfunft beS ganbgrafen bon $effen, 81. 618* bon ber 9tofunft beS 8ifd>of« bon Shraba nnb fc^Iiegt anf berfelben ©eite mit ber Stotij: 21 nf f btfen tag ifi auc^ $er!omen pfalfcgraff $I)ilippS bnb ber tyerfcog bon 8raun* fdjtoig, bte Ijaben audj mit ^erlntljonigugger ju na<$t geeffen bij bem erfcbtf <$off bon Snnba, bife jtoen f ttrficn finb aud> jn bem fatyfer in Irieg jodjen, biebety ben Ijern Rugger nit on gelt ftnb abgefdjetjben.

Da$ (Snbe biefer Eljronif ifi tote bei $anbf$rift a lebiglidj burd> ehte red}t$feitige ©nraljmung bed ©djlufomnfteS gefennjeidjnet.

Stu<$ biefe $anbfd>rtft tfl feljr gut ertyalten; bie ©d&rift ip biefelbe toie ht a, ber Sobej alfo ebenfaD« ein autograph ©enberS. Die au<§ in biefer §bfd>r. nur felten borlommenben Sorrectnren ftimmen in ber 3(rt ber Sfo«* ffi$tmig 8attj mit benen in a ftberein, ebenfo bte SWorgraalien.

fiber bie fpradjlidjen Eigentljfimlicfyteitett ber beutfdjen Eljronifen ©en* berS tourbe berettS oben gefpro^en. Die Drt^ograp^te ifi eine berljaltnijj* magtg einfa^e nnb im Slflgemeinen confequente. Unnfit^ige SSerboppelwtgen, toie gartten, ertoetjttern, apffel finb XuSnaljmen ; bie einjige jWrenbe ffiitlfiirlt^feit bilbet berSBec^fel bon i unb \ mit t} unb be« 8ofale« e mit a im 2>ipI)tljottge ei; ber Slrtitel ein toirb immer a in gefdjrieben.

8erglei^t man bie beiben ©anbfdjriften a u. b mit einanber, fo ergiBt JSjJJ^&r fld> folgenbe« 9?cf ultat : u\untx

8eibe Sobice« finb bon berfelben $anb gefd^rieben, unb jtoar, ba bie f|$;n $anbf(^rift in beiben eine fo iiberauS glet^magige ifi, in berijaltnijjmSgia » «• *>• farmer 3«^» un^ ^a bk ^anbfc^rtft in beiben ganj gleidj ifi, in jeitlt($ geringem 3tt,if(^cnraume t)on einanber.

Digitized by

Google

xliv $anbf<$tiftenbcf<$tel&ttng.

99eibe EobiceS bedeu ft<§ im SWgemeinen inljaltlid) ; icbod> tjl im cm- jelncn ba$ 93et$aftnig jtoifdjen beiben f olgenbeS :

3n b iji bet SKame be8 @8nnet«, bcm ba$ SBcrl getoibmet ift, genannt, bi a nidjt.

Die SBibmung felbfl ifi in a wtb b bcm SBortlaute nadj toefentttd> toetfdfieben, toftfytenb bcr ©ebanfengang Ijiet toie bort betfetbe tjl. 3n a ttagt fie ba« 2)atum „an fant Slfra befet tag (26. Oct.) 1536*, in b baS 2)atum „an fant 3o$anniS be« tauffetS tag (24. 3uni) 1536".

2)ie Sljtpnif beghmt genau mit bcnfelben SEBotten in a unb. in b. Hbet bie toflttlidje Ubeteinftimmung bauert ntd)t lange ; fdjon im etften 2lbfafce Ijaben tott eine Sariante ; am ©djluffe beffelben $eigt e$ namltd) in a au§ (ggtypto, in b Don (ggtypto, unb gleidj ber nadjfle Hbfafc beginnt in a mit ben SBorten bie fiat SlugSputg, in b mit bife flat HugSputg. Son ba an trcten berattige Sbtoetdjungen bet beibetfeitigen Xqctt, alletbingS juetf* refy untoef entlidje, immet Ijanftget auf ; balb jtellen f!dj aud> ftiliftifdj tiefetgtcifenbe3Setfd)iebenljetten ein, jum crflen 9Walc beteitS in a 851. 3* entfptedjenb b 391. 4a , too *>on bem SSerljaltntg ftatfs be« ©togen ju bem 99tfd>of ©impettuS bie Stebe ifi, bt$ fid) toettetljinjo gtoge Differenjen im Sluflbtucfe jeigen, bag fieflentoeife bie toSttlicfye Ubetetnfiimmung faft g&njlid} aufljStt. ©elbfi too ©eubet bei bet glei^en ©elegenljett son fid) f elbfi in bet etjicn ^etfon fptidfet, ifi bie *Mung ein paat 2Ral in bet Eljtontf a eine ganj anbete aid in bet Stytontf b. ©o etja^lt ©enbet toon bem tyattnacfigen 99att$olomanS Stem, bet liebet bauetnbeS ©efangnig bul* bete, al8 bag et auf eine fttt feine 9Setljaltntffe nic^t fc^r gtoge ©umme xjerjid^tet tyatte, unb bemetft baju in a (991. 21 lb): ba Ijab t$ of ft t>on iljm (9iem) getyott, toie ift jfigangen, to%enb e$ in b (991. 355b) ^eigt : id> tyab ityn (Stem) felbft offt batumb gefttafft ; bann in a 991. 182b, an einet ©telle, too et Don bet SWijftanblung cineS $ticfict$ frttdjt: et (bet ^Jtiefiet) toa« mit tool befannt, toS^tenb et in b 991. 313afagt: id) felbet, bet btfe$ gefdjtiben fyat, Ijab t$n and) batumb (nSmlidj urn ben ©tunb bet SWigljanblung) geftagt.

©ne toeitete 9$etfd)iebenl)eit bet beiben^aubfdjtiften toutbe babutc^ ^et* beigeftt^tt, bag in a bie oft jiemticfy langen flfcfa^e in b auSeutanbetgetiffen unb i^t On^alt auf meljtete lleiuete ^ett^eilt toutbe, toobut^ jtd> ^aufig eine jitlijiif^e SSeteinfad^ung unb gtflfeete flbetji^tli^Ieit bed t>otgefft^tten ©toffeS etgab. Dftmald ij! o^ne etficfytltdjen ©tunb bie 9tei^enfolge bet 2lbfatje in ben betben Sobiced eine fcetfdjiebeue , fo bag mandjmal bie Sin* otbnung betfelben iibet me^tete ©eiten ^in t)oflft5nbig aetfdjobeu ifi.

9?o^ toeitet ge^en bie betben £e#e natfltli^ ba auSemanbet, too neben betattigen me^t fotmalen 9Setf(^ieben^eiten au^ fad^lt^e Slbtoei^ungen jut ©eltung fommen. ©olc^e jeigen fid) im 2tKgemeinen in bet Sltt, bag bie ^anbf^tift a eine gtoge Snja^l fe^t toefentlid^et 3n\fyt ju Stotijen in b, fotoie eine 9iei^e t>on ©tftcfen entljalt, bie bott ganj fe^len obet nut intern 3n^alte nad^ angegeben flnb. S)aju ge^ten me^tete bet Utfunben in bet etfien Hbtyeiluug; bieMeben auf 991. 201*, 203a, 205a, 206a; bie ©lou- benSatttfel bet Siebettaufet 991. 238a, 239\ bie Snf^tift bet ©tutm* glocfe 391, 16b; bie 3nf(^tift emeS 99aufletne« 991. 168b; bie Sottefoonbeuj

/Google

Digitized by '

I

$anbf<$riftrabef<$reibnng. . xlv

jtoifaen SRoty nnb Sif^of 81. 365 ff. unb SfabereS. Dagegen feljlt t>on jencn Urfunben unb fonfligen ©djriftftftden, 9ieben u. f. to., bie hi b auf* genommen finb, hi a nidjtS.

2BaS ben £qrt fonfi betrifft, fo ertoeifen fid) namentlid) bte grfigeren 6rj5$luugcu im Slttgcmcmcn in a mett auGfftljrlidjer ate in b, nnb jtoar fotooljl hi ftofflidjer Sejieljung ate hi bet Xrt bcr Darftelfang. ©cltcn nur fotnmt bad umgcleljrte Serljaltnig *>or , bag a gcgen b in biefem ^unlte jnrudjieljcn mug, toie j. 95. an bet ©telle,. in bet son bem (Eintreffen unb bem Bufentljalte Sutlers in HugSburg im 3, 1518 crjatylt toirb.

©egen ben ©<$lug toeidjen, toie au8 bcr 3n^alt«angabe ber Briber* fettigen unter bem 3a$re 1536 eingereiljten ©tellen ju erfeljen ift, bie feci* ben $anbfd)riften fo *>on einanber ab, bag toir $ier jtoei g&njlldj *>crfd)ie* bene Sljronifen Dor un$ Ijaben.

9iad> bem bargelegten SJerBaltnig ber beiben §anbfd)riften ju einanber lonnte bte Stage , toeldje berfetben unferm lejrte ju ©runbe jn legen fei, nidft lange uuentfdjieben bleiben. SDie §anbfd)rift a ertoteS fid) im SUIge* meinen in fiofflutyer Sejictyung reiser nnb in fttliftifdjer Sejieljung forg* faltiger aid bie $anbf<$rtft b ; fie reidjt, toenn audj nnr toentg, jettlid) ettoaS toeiter ate biefe; fte fteflt getoiffermagen bie ©dflugrebaction ber Slugs* burger S^ronitentoerte ©enberS bar unb cnt$5lt mandje ttbtoeicfynngen t>on bet $anbfdjrift b, bie gerabeju ate Sorrecturen gelten mfiffen. Die §anb* fc^xift b tourbe in ben Sarianten bentifct, toobei natftrttdj bei ben fo fcielen, fafi in jeber &tile fcorfommenben to8rtli$en Kbtoeidjnngen Untocfentli<$e$ unberftdftdfttgt bleiben mngtc; bei toidjtigeren ©tellen ober ba, too bie £e*te gar ju toeit auSehianberghigen, blieb nidjtG anbcreS fiber, ate ehifadj ben Ie$t ber $anbfd>rtft b unter bie Sarlanten ju fefeen.

2tn biefe $anbfd>riftenbefd>reibungen fei, ba in ben Slnmerfangen bcr *iu SRanin Ijierf fir mangelt , gleid) Ijler bie ©efdjreibung unb Sefpredjung e* toon tier alten Drudcn angeffigt , bie Ijauftg in ben Snmerfungen )u ber ©enber'fctyen Darftelfang beS im Saljre 1530 ju SJugSburg abgeljaltenen SReidj«tage$ citiert toerben mugten. Die SlugSburger $rei$« unb ©tabt* bibliotyef befifct son alien Sjremplare.

Der litel ber erjten btefer Drudfdjriften lautet: 31 in lur^e an*A jat^gung t>nb bef^re^bung | 9t6mifd^er $atyfetli<$er 5D?aiefiat einre^ten | Erplid^ Don Snngprud gen ©d^toafe t>olgenbt | ju SWiin^en, t>nb jfiletfl geu2lug$purgauf |ben9?et>d)$tag,t>nb »a« fic^ mittler | je^t bafelbfl taglic^ t>cr lauff en | t>nnb jfi* getragen ^att | Anno etc. 1530. 8m ©djluffe: 3)atum ben jtoenunbjtoainftigiflen tag 3unii. Cum Privilegio. 3n Ouart. Die ©djrift ^at folgenben dn^att: ffur^e toerjatyd^nug beber 3i8mi* f^er Sa^fer|li(^er unb Mnigllidjer 2Raiefiat jfi $ungern|t>nb Severn ac. jug r> on Snngprudf |big gen SlugSpurg. Anno 1530. ©injua 5RB. ftaijferU^er fampt ^flnig. 2Raie. | jfi $un» gem jc. ju SKfln^en, gre^tag« in ber | ^fingfltoo^en, Anno 1530. SR5mif<$er, «at)ferlic^er 3Raiefiat *nnfer« alter |

Digitized by

Google

xlvi ©anbf^riftenbefareibung.

genebigtften §erren einretytten jfi Xugdpnrg | ijt Bef^e^ett, t»ic fyemadj Dolgt. $ierauf folgt oljne befonbcren Sitcl cm tarjer ©erid}t Don ber tfrouleidjnautdprocefflon in Slugdburg am 16. 3uni, ©oran fldj baira unter ber Uberf thrift : ©on beriirtem 16 tag an btg auff ben 20* | 3ft nidjtd fonberd geljanbelt, aber ant SWontag | ben 20. tag fyatt Sal SKaieftat | ben 9Jetjd>dtag jfi Ijanblen an|gefangen, | tote $er|nad> Dolgt ein Script Don bent Dor CrBffnung bed SReidjdtagd fan 3)ome geljaltenen ©otteSbienjle nnb ben baranffolgenben SorgSngen auf bent SRatyljaud f<$lie&t* #teran retyt fid) unter bent einleitenben $affud Son bent tag Big auff ben 24. junii Ijat | fid> audj nidjtd $ie$er ju melben Dertoffeu, SXfecr ben benanten | 24. juxtii umb brety Dr k. em S3erid)t Don ber an btefent Sage Dor bent Steidjdtag ge^altenen SRebe bed Sarbinald Santpeggto unb bet bed fan SRamen ber Bftcrretdftfdjen ©t&nbe fyredjenben ©igmunb Don 2)tetrtd#eht nnb Don ben SJorgangen, toeldje bie am nadjjlen lage erfolgte 93erlefuug ber Jtugdburger Sonfefflon fyerbeifityrten. (Sin furjer ©eridjt fiber biefen act am 25. Sunt, iiber bie SSereibung Don SRatlj unb ©emeinbe ber ©tabt Stugdburg am 27* 3uni nnb bad (Sinretten ber beiben ftfatgtnnen SKarta unb Slnna am 28. 3uni fdflie&t ben etgentft^terjSblenben 2$etl bed Sft^Ietnd ab, urn gleidjfam aid Slnljang no<$ etne ftberftdjt iiber 3)ad etnlomen ber Styurfftrjlen Dnb ftttrjieu | 2Bel$e Dor anfunfft Saiferlidjer SWateftat | ju Slugdpurg etugerttteu fein unb ber auf bem Sieidfdtag ttber^aupt an* »ef enben gflrjlen , $erren unb ©otfdjaf ter anjuffigen. 8lm ©djluffe toirb no<$ angettinbigt, bag etn 3Serjet<$nt& bed $ofgeftubed ber gftrften k. in ainem befonberen trud inntyalt ber flbergebene jettel angejatgt Dnb benennt toerbeu. Unfere ©<$rift if* abgebrudt in 2Bal<$ 33b. XVI ©. 840 ff. (jebod) in etner anberen 2fadgabe aid bie eben befdjriebene ; gleidj ber erjle bet 2Ba(d) 1. c ©. 840 jleljenbe ©afc cSetjbe JWniginncn, SKaria unb ?lnna :<:♦ famt ben ftinbem fetnb btgmal ju 3nntynt(f geblte* ben' fe^lt in bem und Dorltegenben Exemplar). 2Bir $aben btef e 2)ru<Ifdjrift in ben Slnmerfungen intnter mit A bejetdjnet 3)ie in A angefttabigte ©djrift liegt Dor in bem f olgenteu unter B cttterten ©rod e, ber ben litel fft^rt : B SBartyaffttg anjatgung toie fiatfer Sari ber ftinft | ettlid^en giirjien auff bem JRe^dtag j& Hugdpurg | im M.CGCCG (.(.(. Jar ge^alten, SRegalia Dnb 8e^en Dnber | bem fan gelityen, toad au^ jr ftai. SMate. Dnb berfelben brfiber ^iintg gerbtnanb j& $uu* gem Dnb Severn jc. Kuc^ | annbere S^urfftrjlen Dnnb ©tenbe< bed | SRei^d fftr dthtfft Dnb Hbeld perfonen auff | fol^em Sie^dtag ge^ept^aben. Hm ©^lug jteljt : Oetrucft jfi angdpurg burc^ ^J^tltpp SSl^art in ©ant ftat^erinen gaffen. | Cum Privi- legio. 3n Ouart. ©. Slugdburgd Sud>brurfergefd>td>te. 2. S^eiL ©. 188. Dtefe ©^rtft fe^t junaifi bie fat bem S)rude A begonnene Sr* jd^lung Don toi^tigen augeren Sorg&ngen bed 8iet(^dtaged fort, inbem fte toeitf^metpg Don ber am 26. 3uli auf bem SBeinmarft erfolgten Selefymng ber ^erjoge 36rg unb Sarnim Don ^Jontmern unb bed Jlbmfattfkatord bed ^o^meiperamtd in ^reugen, SBalter Don ftronberg, bert^tet, toorauf bann bad in A Derforodjene Serjei^nife auf 43 ©eiten fofgt, bad aber, ba bifed

Digiti

zed by G00gle

$Mtbf$riftcttfof<$ret&mt0. xlvii

SBiidjlin on ba« jfi lang unb toerbiefelidj umb fiirfc ber jetyt

t>n to bet fdjrifften auf chic tooHjtanbige Jlufj&Ijlung toerjidjtet. Sin bcr* felfecn ©telle (9iota nac^ bem Serjetdjnig be« ®efolge« ber SButgin Slnna) toirb audj erne eigene ©djrtf t iiber bte 33eleljnung bed 2r$er jogS gerbiuanb in StuSftdjt geflcHt. Slngefyangt ifi bann nod), begleitet toon etner ©nleituug, ber inu^att ber 8tebe tonb ^roteflation fo ber 2)urd>leud}tig Ijodjgeborn ftiirjt tonb $err | $err Oeorg SKargraff toon ©ran* benburg :c. | toor 3J6mif c^er IJaiferlidjer 2Raiejtat ton| ferm aller* gnebigiften Ijerren in ber | ^Jomerifdjen beleljung Ijatt tljon laffen.

£)ie in B toerfprodjene ©thrift llegt Dor in bem toon un$ al8 C cttierten c alien 35rutf: ©efdjidjtsbefdjretybung tonferS allergenebigijten | §erren, beS 3J8. Satyfer (SarlS beS fiinfften Seleljnung, | tomb ba« §od>loblidj Srfeljerfcogtljumb Djterreidj, fampt beffelbigen $S|geIj8rigen benannten gtirftentljumb, 8anb tonb §errfd>afften, burd) Jrer | Sai. SWate. SrSber, Siinig gerbtuanb ju §ungern tonb Seljam 2C* al« | 9tegierenben (SrfcJjerjogen tonb SanbtSfiirjten in Djtereitfy :c. fiir fid> | felbS, tonb an fiatt $od>geba$ter Sai. 2Kate. empfangen, fampt anjai|gung ber &ai. Sii. tonb Siirjt* lidjen 9titterfpil (bte folder treffenlidjen | ^riutlegierten be« Ijai. 9ieid}8 Seljenfcfyafft, ju gebiirltdjen eeren | angefeljen, tonb geiibt toorben fetn) alteS auff SWontag natty | Sgibij, benfiinff* ten tag ©eptembriS Eertidj tonb tool | tootlenbet, in jetyt beg SReictyflagS, im 1530. | Oar jfi SlugSpurg geljalten. 3n Duart. S)ie brei aufgefiifyrten ©djrtften A, B unb C rityren alle toon etnem nnb bemfelben SSerfafjer Ijer, ben toir jebod) ntdjt fennen.

Sll$ SrgSnjung ju biefen alten ®rud en giebt fid} fdjon burdj ben Sttel D etn toierter ju erfennen mit bem SKtel: SBietool lienor in bretjen ton* berfdjiblid^en bfid)|lein befcfyriben tonb tm Zxnd aufcgangen, SGBic bie m. Sai. | 2Kaie. toon Snfcprucf aufc, jfi ©$t»afc, 2Kiiu* djen tonb tool | gen[bg auff angefejten SRei(^«tag , Anno etc. 1530 jfi 2fngf|pnrg, eingeritten. S)afelb«ber^iinu 2Raie, ju^nngern tonb | Severn *c. an^ anbern giirjten jre Regalia tonb Se^en | tonber ben fanen offentltd^ mit ^oc^jierlt^en folenniteten ge* li^en. 2ln^ toa« (Sfyttrfiirjien, giir|pen tonb ©tenbe beg SKeidjS SDerfelben | botfd^afft, dtatft unb abel8perfo|nen auff folid^em 9tei4«tag | erf^inen. S)arfefi n>a« | fidj fonft aud^ mer|alba be* geben tonb | toerlauffen | Ijatt. | ©o ijt folli(^e« alle« ^ierinn ©nmmarie tonb mit merer | anja^gung, fonberli^ in benennung ber^erfonen, | na^ ain« tyeben ©tanbts totrbig!att (bartnn toielletd^t Ijieuor ber e^l ^alben ain manjgel gefpiirt) er^olt, toa^r^afftig | flidjen angeja^gt tonb bef^riben, || 3n Onart.

3)er SJerfaffer btefer ©djrift nennt fid^; ifi S. ©turm, lai. 9Kaiejtat unnb be« ^ailigen 9te^« Srn^olb, genannt ©er* mania. Sr loibmet fie $erren S^rijiof f eln Sf^enfeller , be« Sljur* fiirften tonnb @rfebtf^off« toon £rter 9?at^ tonnb Slmptman, unb toatiert toom 4. 5Roto. 1530, S)a« ©^rtftd^en beri^tet, Bfter in Sejug auf

Digitized by

Google

xlvhi $anbf($riftenbef$reibttttg.

eine8 bet brei angegebenen borangegangenen 83ftd}letn, far} toon bem fatfer* tldjen ©nretten, ton ber ffirBffnung bed SReidjdtagS, ton ben SorgSngen am 24. 3unl, ber SJerlefuug ber Eonfeffbn, bem SSerbot bed ^rebigenfi, bem (Srlag eined fatferltdjen ©btctd, Slufredjtertyaltung ber Drbnung betr., non ber Sereibnng bed SRattyeS unb ber ©emeinbe ber Stabt Slugdburg, audfiHjrltdjer non ben Serljanblungen in ber ©treitfadje jtoifdjen §einridj bem Oftngern toon SJraunfdjtoetg unb ber ©tabt ©odlar toegen eined ©erg* foerfed, ton ber ©ilbung toon Sludfdjttffen, toon ber 83eleljnung ber pommer* fd|en §erjoge, bed 2lbminiflratord bed ^ocfymeifteramted in ^reugen mib bed ffirjljerjogd gerbinanb, toon ber Serlefung ber {Refutation am 3. Slug., toon ben baran fid? fnityfcnben33ertyanb(ungen jtoifdjen ben beibenSReligtouS* parteien, toon bem SBeggange toerfctyiebener $ftrfien, non ben Serljanblungen mit ben ©tSbten am 29. JDft. unb toon ber £iirfen$ilfe. 2Ba« ©turm an 3uf8fcen bringt , finb meijiend ©ertcfytigungen unb ffirgSnjungen fiber ben ^erfonalbefianb ber fftrfHidjen ©efolgfdjaften, bie iljm in fehter blenjHtdfen ©teDung leid^t moglidj toaren.

Bbfftr§nngen f ft r bie toon @enber benftfeten unb am ftanbe bed Xe$ted angeffityrten DueUen:

A = ®&ron. toon 1368—1406 (1447). «ng«b. (^rontten 8b. I ©. 21 ff. C = <£$ron. toon ber ©riinbung ber ©tabt Augsburg bid j. 3. 1368 ebenba

©. 279 ff. M «= fcfcron. bed Rector 2Rfitt<$ toon 1348—1487. Bugdb. <£$ronifen »b. in

©.Iff. Anon. = Bnonvuie Qtyron. toon 991—1483 ebenba 6. 453 ff.

D = Qtyronif bed 38rg 3)etner, gortfefeung ber 2Riltt($'f<$en (Sftromt bid 1512. W = (Jtyronit bed 9)fors SBattber, gortfcfeung berMlid&'fd&enfc&ronif bid 1510. w = <5$ronifbed2Bityefotffieni, gortfefcuug berMlicW($en<tyromf bid 1511*.

Rel. = Hist. Relatio de ortu et progressu haeresum in Germania praesertim vero Auguetae Vindelicorum etc. Anno 1654, Ingolstadii, typie Georgii Haenlin. 91iie* <&. liber bie brei lefcten ber gcnannten (Sbronifen bie (Sinleitung ju ber (Jtyronif bed Rector Wliliify unb ber bed (Stemend @enber.

gr. Wotfj.

Digitized by

Google

Grenfcefter, Befunberer lieBer, gunftiger tyerr !

Sur ^ertid^ait maniftcenfc fei ju aflerjeit tnein arm* gepett, toiflig, gefliffen, &erpfli<$t bicnft Ijerfclid&en jubor Bereit *.

5Rac$betn i<$ manigbattig gefoirt $aB, to>a$ KcBc unb naigung c. $. stregt ju bifcr fatfertid&e ftat Slugfyurg, au<$ alter gfc$i<$t barin Begangen, tote ain bater be$ baterlanbS, au$ fotid&em geutfactyt $aB i$ Ijanb ange* legt, unb ats bit mtr tniglic$, fotic$$ Befd&riBen, tone es an tnic$ gctangt gfctyrifftticty unb munbticty (morben) ift, nemants barmit ju nad&taitlen, gutter mainung, e. lj., unb toer e, Ij. barju tieBt, mitjutaiCcn, unb bit "mtt Befc$eibeul)ait umgangcn unb jum tails unbertauffen IjaB.

3ft auff foli$$ an c. Ij. mein bemietig Bitt unb Beget, foftctys Bu<$, bur$ mic$ coHigtert, berfamlet unb gefd^riBen, folid^er gutter mainung bon mtr annemen, unb n>a ic$ im ju bit ober toenig ^et tl)an, baSfetBig

1. TLnUit ffiibmung in $f. b mit unoetdnbertet Dttbograpbie. [931. 1».J 2>em (gerenuefien $erm ben Setonimo Rugger, iBurget ju flugfpurg, Wo. fa)), onb tfn. 3Wt. rat, feinem befunbern Heben, gunfhgcn bcttn.

(Jror fretli^ait onb magnificenfr fer> jfi aflet jeit mein ann§ gepet, wiflig, gefliffen bttnft rjerfrlicfan juuot bererjt. na^bem id? rjbetfliffig gefpitt bab, roai liebe onb natjgung d. $. )ft bifet far;feili$e giat ttegt, onb wit ain oatct bed oatetlanb* fi<$ gegen feinen Bugfpurgifaen mitbutget toie ain bttibet onb frainb on alle pomp onb gegen ben ftanden roie ain Data, au$ gegen ben armtn wie ain octet eijerjgt , aufj folium gturfaty, jft bifet gefaroinber, geuerlid)e jeit geren welt roiffen baben, toad fid} bo<& oor langet oergangner jeit bet? onfern oorfaten t;»e fid) bab jfi, rtagen, auff foltd^d bab id? bie banbt angelegt onb furfelidj befdjtieben, roie ei gfdjrifftli(fc onb munbtlufc mit gicfer mtoe, arbait onb [CI. 1&J foften an mi<& gtfangt ifl, oil mit befaetybenfcait ombgangen, nad)tapU<n# oeifdbonet, fo oil bie befttepbung bet £t)ftori bat funben gebulben, fclid^ bob id? (S. %. ju wolgefaUen fut^lid? bef^riben onb ^mit jfli'djicf mit erbiettung. toa id? tin* furo in folid&em ober anbenn mir »ermigli<^ 6. $. bienen fann, etbfit id> m\6f »ie ain unbet» tb^enigen, wiUigen capplann. bit <&. ^. batauff foli<$* oon mit folid^er gejlalt gutigflufr anjft» nemen, bann <&. $. j& bienen widen onb fraib bob. barmit roil id) got bem b"rn (£. ^. beuolcfcn baben onb mi<^ S. £., wel^e ©ot btt b«n lange jeit in gefunbb,ait jfi bjlff onb ttofi bet armen aufftntbaltcn »eU onb omb ba# jdtlid) mit bem ewigen bunbertfettig belonn onb wibetleg. datum »ugfputg )ft fant 53ilid>, an fant 3obanni# be# t&uffeti tag. Anno domini 1536. 9. ^. toil* ligtt capplann Gtemtnl 6enbet oon fiaugingen, Conuental }u fant Siltd? onb 9(fta.

1. ©. btc (gtatritung @. XL u. XLH.

€tabte$toniten XXUL 1

Digitized by

Google

VII. 2)ie (Styrontf toon Stone ns ©enter.

corrigieren, toa id) Ijinfuro in folictyem unb anberm bienen !ann, erbiit id) mid) gegen c. Ij. t»ie ain unbertljeniger, mifliger capplan, n>etc$e bcr almectytig got mit gefunber, frBtictyer, gticfljaffter, land roirtger jett auffent* fatten met in bifcm jeit ju Ijilf unb troft bcr armen unb nad&bolgenbt mit Ijunbertbeltiger belonigung bei got enngficty erfretbt unb betonbt merbe. bannit mil id) mid) e. Ij. bebotctyen ljaben.1

Datum SfagSpurg ju fant VLxlid) an fant Slfra befer tag anno 1536.

S. Ij. toiHigcr caftan Siemens ©enber Don Saugingen, bafelben conventual. [1a] aSon bcr [tat »ug«purg crfte crbauung.

Die ftat SlugSp urg ift angefangen toorben ju bauen 600 Jar nad) bem finbflufj unb 2400 Jar bor Sriftus gepurt bon ben SBenben unb 23inbeIiciS ju ber jeit, ba ber ling ©patetuS in 2ltyria geregiert . Ijat, ba fie bon ben meibern 9lmajone$ au$ irem tanbt Iracia finb bertriben toor* ben unb Ijiljer in bife gegent fomen l, mie e$ man finbt in ©erofo im 5. w bu<$2 unb in 23irgUio3 l.Eneydos unb in comentatore ©erbio4, &or*

10

12. fflnbflu|. 13. finis.

1. 2)te SBolfenoilttter $anbf<$rift legt folgenbe 23erc($nung bar: Civitas Augusta Vindelica ... fundata est a Wendis et Vindelicis populis, qui in hanc regionem pervenerunt videlicet tempore Spareti regis prisci Assyii- orum anno a diluvio bOO, ut colligi- mus ex supputatione annorum regum Assyriorum ; nam a diluvio ad Cristum supputantur anni 3000, subtrahe 600, restant 2400 anni. ©erofuS, ein ^rtefter ton ©abolon, ber im 3. 3tybt. toor (£t?r. ©court gelebt fyaben biirfte, f($riefc in gricttyiictyer ©prattye brei ©iittyer ($albaifd?er ©efc^idjten , bie nur no<$ in ©rwtyftiicfen toorfyanben finb. ©enber $at nur ein auf beg 93crefu« 9iamen gefyenbeS 9Wa$roerf beg 2)ominifancr8 ©totoannt 9lanni ju 93iter6o toor ftc$ ge* $aot, ba« juerft im Sabre 1498 toon (Su- hartos ©Uber in iatctnifctyer ©fcractye betannt gemattyt unb untcr bem Xitel »Antiquitatum libri quincnie cum commentariis Joannis Annii« tyaufig nattygebrucft rourbe.

2. ©. bte ©gotten be« <Por^rio ju #eraj ( ed Franc. Pauly. Pragae 1858), gn Ob. IV 4 : Hi Vindelici e suis se- dibus ab Amazonibus eiecti et ex

Thracia in exilium se contulisse Al- piumque iugis insedisse dicuntur. L. c. I ©.377. 2)iefe ©gotten fd&einen benattbneben im Ulrictyflofier rootyocfamrt getocfen ju fetn. ©<$on SReifierlin rourbe auf btefe burd) SiteaS &$culanu8, einen toon fatft fttfolaus V. ju rotffenfe^aft* lichen ©tubien entfanbten ©etefjrten auf* mertfam aemactyt.

3. 2)te toon ©enber gernehtte ©telle ift, roie fid> au8 ber Solfenbuttter #anb- thrift crgibt, Virg. Aen. I 242: Antenor potuit mediis elapsus

Achivis Illyricos penetrare sinus atque intima

tutus Regna Liburnorum et fontem supe-

rare Timavi, roogu bcr toon ©enber angeje^ene (£om* mentator© rtoiufi (Commentarii in Vir- gilium Serviani, ed. Alb. Lion I ©.48) ju bem SBorte tutus bemerft: ideo tu- tus, quia Reti Vindelici ipsi sunt Li- burm, saevissimi admodum populi, contra quos missus est Drusus. Hi autem ab Amazonibus originem du- cunt, ut etiam Horatius dicit (Carm. IV 4) etc. Sgt. unten ©. 6, 11.

Digitized by

Google

£>te ctftefie 3ctt big 1348. 3

netio Zacito 1 unb in ber franfeoftfd^c cronid 2, ju bcr jcit be$ au$gang$ bcr finber bon 3fral?et au$ Sgfypto bur$ baS rot m5r.

S)ie [tat SlugSpurg ift 550 tar, Dor eemats SRom angefangen ju bauen ^jjfe* bur$ SRemum unb SRomutum toorben tft, erbaut getoeft 3. s $)ife tobticfy, attc laiferticty ftat StugSpurg tft anfendfticfy in Kainent !rai$ angcfangen bur$ graben on maur erbauen toorbcn 4, ate man a<$tet, auferljalb bcr ftat bei fant ©tepljans tljor, auff bie gtinggen I?anbt Bet bent 33urgItI)or, ba$ man ifc ncnt ba$ gifctyertljor; unb nit toeit bar* bon ift gcftanben bic burg! bei SBertad^rugltljor, barbon ain alter tljuren io betibcn fein no$ angejeigt toirt

Wad) ettictyer jeit Ijaben bic erjten crbaucr bifer ftat toon toegcn ber [ib] jtoitred&t unb fricg fotic$$ ort berlauffen unb Ijaben angefangcn ju bauen, ba ife bie $fatj ftabt, unb ju aincr ftat umfangcn.

5Ka$botgenb3 ift burcty bie SRBmer nit toeit barbon ain tljuren ge* ispauen toorbcn, bemocty ftabt in be$ Sgenbergers Ijaus, toddler tljuren au$ altem Ijerlomen bcr graben bon £ofyentoe mit jin$ unb leljenfctyafft jugel)8rig ift 5.

2. »on 6. tnerr.

15. <5gf<nfccrgct8.

3. bife flat HugSpurg. ' 9. ifl fcat&on gefi.

11. patent.

1 . 2fa toct<$e ©tctte tyter ©enbei- bentt, ift ntctyt ju beftimmen ; tote e8 fl<$ mit fetner ©erufung auf flafftfae 2lutoren iiberfyattyt toerfyaft, ift au8 bcr toorfyer* gefyenben 3lnm. ju fetyen.

2. Unter bicfer „franfeoftf($en (Sronicf ' tocrben toir bic toielbefyro<$ene »Gallica historia« gu tocrfle^en ijaben, toon bcr toir nur no<$ $Bru<$ft{i<fe befifcen. @. gren8» borff in ben lugsb. ©t.*(£$ron. I ®. 270 mit 2(nm. 3.

3. #gt. jubieferffle<$nungC281,14.

4. (StroaS ©td)ere8 liber ben Umfang bcr alien 9ei5mcrftabt tafjt ftc$ natiirttdj ni$t auffteflen. 9ttan glaubt auf ©runb bcr im Saufe bcr 3eit gema^ten $u«» grabungen biefelbe in fofgenber SBeife umgrcn&en ju biirfen : 33on bem^fannen* ftiet gtng bic geftungstinte iiber ben Sueginslanb, Winter ©t. ©tej^an, am ©<$toebenberg unb am Stfiauerberg fyerum ungefaljr bis gum ©<$toalbenea, bann iiber ben Dbftmarft bem fogenannten Xfja'te na$ bis an bie toeftttcfye f^a'tcrc ©tabtmaucr Winter ber bifc^BfU^cn $falj, »on too fie ftc^, toa^rf^ctntic^ ^erabtintg, in bic 9ia$c beg jefeigen gtf«^crt^orc0 ober bi« an ba« tocpU^c @nbc be8

$fannenfliet« ^tnjog. @. ©c^rcibcr, Augsburg unter ben Wmtvn, in bcr Aeitfcfcr. be« ^iji. SBer. f. @<$toaben u. iRcub., 3a^rg. 1876 @. 79. ©ci Wtm (©tuttg. ©anbfe^r.) 531. la $ei§t e8: '2)tc fiat StugSpurg ifl toor atten geiten nit tocttec getoef en bann toon unfer graucn t^or bis ju fannt Intbontus ca^et auff bem ^o^entoeg, bie erfl fetb^er gepauen ifl toorbcn bci ber @<$mibgaffen. btefelb caty>el i(l geflannbcn inner^atb bcr flatt* maur, unb ifl attba ain ttyor getoefen unb an jetliner fctten ain auffgetoorfner graben, ba« noc^ ber 9J2aurgrab ^atft, unb ift auffer&atb ain toittung getoefen ; barnac^ ^od^ man bie flat je tcnger jc tocttter mit toil ge^cuen.,

5. (§« fd^cint bie« ba8 §au« gu fein, ba« frii^er bcr „£imiggfyof" l)it$ unb ba flanb, too fid) jefet ba8 9liebingerf^e §au« cr^ebt. 3)a« totocfen geborte im 12. 3#bt. bem bif^b'flt^en 9fltntftertaten @bo ^ortner (Ur!. dd. 24. @e£t. 1143 in Mon. Boic, SBb. XXXIII @. 22). 3m 3afyre 1 246 gibt ©ottfrieb toon §o^en* to^c eincn #of bet bem alten Surgt^or (bicfer §of toirb ber eben ertoctynte fein), ben ec toon Ulri<$ ^ortner, bem @o^ne

1*

Digitized by

Google

VII. 2)tc (B&ronit toon (Siemens @enber.

£)ama<$, ba bet criftenticty gtaub Ijie Ijat j&genomett, tft bic ftat grBfer gema<$t toorben toon bcr $faffc gegen ber Jljumprobftei unb fant ©Ugen cappd, tote no$ bic atten maur anjeigen, bid auff ben SDtaur* graben, bid ju bent ©c$mib$aud 1, toelctyed Ijaud unb fant fieontyarbd cappe! 2 toerben burcty atte inftrnntent angejeigt auferljatb ber ftat ge* * tegen fern.

Damacty tft Don bent gor<$ermar<ft tyerutnb fd)nuoreben bid fftr bad ©eetljaud Ijinffir, bid ju bed bifctyoffd garten bic ftat ertoeittert toorben 3,

3)arnac$ ftnfr bie borft&tt etbauen toorben ; unb ie me criftentic^e religion I)ie Ijat jugenomen, fo ait nter Ijat bie ftat au$ auffgenonten4. 10 m 9CM ®ic **!* Krc$' fcie $ Stogdpurg etbauen ift toorben, ift getoeffen, ba tfc fant SMartind dofter 6 ftabt, in fant £tjtaria garten* biefelben Krd^en

7. $et<$ttmaidt. ftt>tt in b.

fanureben fcur# tie jjaffen ti* fur ba* 6ed$au# fcieffit.

10. *$U»

be« (Sbo gefauft, ctnem 93ogner ju Se&en. Hoffmann, 2)ie 2$ore unb SBefefitgungen ber @tobt 2lug«burg *c. in ber Settfctyr. b. (ift. $er. f. ©$». u. fteub., 3a(r- gang 1886 @. 8.

1. Sotfenbfittte/$anbfc(rift:Dein- de crescente religione urbs incremen- tum cepit apud aulam espisco- palem et versus portam dictam beate Marie Virginia. Demum murus ex- tendebatur iuxta domum prep o situ re versus capellam sancti Egidii, ut an- tiqui muri cemuntur cum turribus. Deinde protendebatur usmie ad tur- rim, moao curia domini Sigismundi de Hohenloe, vulgo auf bem maur* graben. Deinde ex transverso pro- tendebatur ad domum sacerdotis mi- nistry altaris, prout antiqui muri vi- suntur. Deinde ducebatur successive vulgo auf bem burgtyoff, ubi adhuc census domorum pertinet ad capitu- lum. et protendebatur usque ad do- mum Schmidhaus prope appotecarium, cujus domus,ut antiquarum literarum instrumenta indicant, similiter capella sancti Leonhardi extra urbis muros fertur fuisse. Consequenter directe iuxta plateam vulgo gordjermardtt ver- sus curiam et domum domini Mar- quardi de Stain prepositi, deinde directe ultra stratam iuxta domum vulgo (Sectyaug ad murum usque ad hortum episcopi.

2. »gi. fiber bie ©t.?eonbarb«fa*>efle

ben Sfoffafc toon 3. 2tt. to. Selfer in ber 3ettf($r. be8 (if*. $«• f. @c(toabcn unb ftcuburg, 3a(rg. 1875 ©. 152.

3. $ieattefte©tfc(of«ftabt2tag«burg (arte na<( Hoffmann 1. c. 8. 2 ungefa^r folgeuben Umfang: 3)er 2)om bilbete jtemltc( ben 2JUttetyuntt ber @tabt; ba« er(8(te terrain nm 9Rauerberg, Dbft* martt unb $afnerberg , toor tt>elc(cm einc toon 81 $reuj bi« gegen ben ©((mieb- berg fi(( (inue(enbe (Stnfcnfung lag, btlbete bie ©renje gegen @fibcu unb ©fibtoeflen , ttrie ber 3ftauerberg unb ber SRanb ber ©itye toom unteren ©runnen* t(urm bi« jur ©temtoarte unb bem neuen Sueghtslanb bie gegen Often. 9H8 ©ren je gegen 9iorben unb ^orboflen totrb bie Stnte ju bc)et((nen fein, too foa'ter bie 2Wauern jtuifc^en bem mittteen unb a'ugern ^faffenga'g^en unto toom grauen« t^or an Winter ber linfen §auferret(e ber 3efuiten« unb #oty(ergaffe (in »ieber jum §afnerbergc fic( (tnjogen.

4. Wot) $ur 3ett be« (t. UIri(( gab e6 toor ben iWauern &ug8burgs no<( feine SBorftabte ; fiber bie (Sntfte(ung bcr erften fiibltdjen balb barnac( f. Hoffmann 1. c. ©. 5. 3n bem genannten 2luffatje finb au(( bie beflen Suffcblflffe fiber bie fibrtgen 2lug«burger 23orpSbte ju flnben.

5. 2Solfenbfitt(er$anbf<(rift:Et sic domus beate Hylarie fuit magis pro- pin qua apud oppidum, ut apparent ibi vestigia vetusta, et modo mhabi-

Digitized by

Google

in

$lefiltefle3eit Bid 1348. 5

fat gen>ei<$t font 5Rarrif$, ber ^atlig Bifd&off unb mfirterer toon (Seranba in ftyfpania, in ber eer ber Ijaitigen jtoetf Botten ©fymoniS unb 3ube unb ba fant Styonifium, font $btaria Bruber, gu ainem bifc^off bifer ftat an* fencttid^ berorbnet K unb bife ftrtty ift box ber flat geftanben ; ba ftabt sno$ ain alter tyuren Don ber firdjen.

©arnacty, ate fu$ ber criftentic$ gtauB no<$ toeitter I?at gemert unb

fant VLxlidf unb fantSlfra grofe miracfet IjaBen tljan, ift bie ftat toeitter ge<

mad^t toorben Don bent $od)entt)eg unb neBen ber fcorftat Ijerauff, Befeife

ben $erta($ Ijerairff Bid ju ^rebiger ctofter, fant SWortfcen, Bi$ ju bem

io$eiligencreufcer tljor IjerumB 2.

Darnacty ift bie ftat toeitter gemactyt toorben auff ber feitten Bei bem ©arfuffer ctofter gegentoarfe fant Urfuta unb fant 2RargretI)en ctofter.

Damacfy ftnb bie borftfit Bei bed $aitigencreufe$ unb fant ©tepfyanS ctofter unb Bei fant SacoB gema<$t toorben unb ntit ntfiuren umfangen, istoie e$ bann Ijernacty, ju toet<$er jarjeit e$ Bef<$ec$en ift in feiner orbnung Bef^riBen toirt.

[2b] 2Son bem namen bifer ftat.

3um erften ift bife ftat afagSpurg 23inbetica genent toorben mit iremsw. c aigentid&en namen Don bem fcotd 23tnbetici$, toet^e anfendfficty bie ftat 2ogeBauen tyaBen, unb Don Baiben furftieffenben toaffero, SSinba unb 8icu$, bad ift bie 2Berta<$ unb 8ec$.

£)arna<$, ba bie intooner bifer ftat IjaBen angepBtt bie aBgSttin ber *gi. c frfi<$ten, 3ftbem, bie funft SereS toirt genennt, IjaBen fie ben namen m n.' bifer ftat SSinbetica Ijtngetegt unb ju eeren ber aBgSttin bife ftat mit jer* aritteut teutfd^en Safaris genennt, toe($er aBgdttin angefid^t in fant Ur<

S. von bem ^o^wg unb ntben bet vorftatt $etauff bi# jft fant SRortyen unb <Prebia,er cloflec, befdfc btn *P«la<& b,trauff bi# jft bem J&ailtgenereufcM tycn $erumb. 12. Utf (en. 20. ffirfliefcn. 22. fcabent angepctt.

tant et possident sorores tertie regule fc^ic^tc bed e$emaftgengtauenflofterd@t. sancti Francisci , et ibi est turns an- SDcartin in BugdBurg" toon ©tel<$ele 3u- tiqua ipsius ecclesie. fammengetragene im Hr<$it> fflr tie 1. Sal. ©itrmer ©. 33 Wota. 2>te ^aftoratconferenjen im ©idt&nm Huge* 3Rartindfir<$e jtanb auf bem je#gen Bura, ©b. I ©. 574 ff. Seffdmartte ettoa an ber@tcfle, too iefct 2. ©olffenbflttler $anbf<$r.: Sub- bad ftentamt ftc^t. 9la6) ber getobtyt* urbium per altam stratam dilatabat lfo$en Xrabition foil na$ ber ©efctyrung se et crevit versus sanctum Mauri- bet ^L fcfra bad $aud t^rcr Gutter §i» tium et a latere per Perilacum, ubi laria toom ©tf<$of 9iarciffnd in em ben collegium sancti Petri et domus con- ttyofteln $(ili^pnd unb Satobud ge» sulum claudebatur versus claustrum toei^ted ©etyaud tocnoanbelt toorben predicitorum. Ibi fait murus, ubi fetn, bad (pater n&d) bem (1. SWartinud cives habitant versus claustrum pre- Benannt toorben. @. bad fiber bie „@e« dicatorum per transversum sancte

Digitized by

Google

6 VII. 2)ie (E&rontt toon (Slemeu* ©enbcr.

tidjS cloftet oben in ber ntaur be$ $rebig$ljau$ eingemaurt ift i, barbei bife fcer$ gefctyriben ftanbt: *§[• ^ Quem male polluerat cultura nepharia dudum

Gallus monticulum hunc tibi Zisa tulit 2.

2®8,13c £)arna<$ 18 jar fcor Sriftu* gepurt $at bcr laifcr Sluguftud Dcta* & tnanus feinen ftieff fun Slaubiutn Drufum au$gef<$i<ft mit grofer anjatl be$ t>o(cfd in ba$ ©ctytoaben lanbt unb {Reinftram im foti$$ unbertoirf* ti$ ju uta<$en unb anfendlic$ bic ftat S^fati^, aHcr <^d>toaben juflud&t. nactybem aber ElaubiuS Drufus Ijefftigflicty unb erenfd&afftig 3 iar an* ainanber bifc ftat Ijat betegett, Ijat cr fie julefcft am 14. tag augusti ge* io tounncn 3, ate ©trabo im 4. buc$ unb £orattu$ in odis im 14. [>a] buc$ 2$/ !C bcfd^reibcn 4. unb ju eer bcm faifer Slugufto i(t bife ftat Slugufta gcncnnt toorbcn. ba$ tft bcr brit namcn bifer ftat, ben ftc bis Ijieljer beljal* ten Ijat.

Darna<$ Ijaben bic to. laifcr bte ftat SlugSpurg unb ba$ lanbt ba* i* rumb ligenb 500 iar gcregicrt bis ju ber jcit ber rcgicrung linig £to* bo&ei in grantfreicty 5, ber l?at bifc ftat mitfampt umligcnbem lanbt mit bcm fcfytoert erobcrt unb ben 9Wmern abgetounen.

SiactyfcoIgenbS, ba bcr faifer SarotuS 3Kagnu$, linig S^toboDci na<$* fomen, in feinen bcrlaufncn finigtrei$en unb fanben (obli<$ gcrcgiert Ijat 20 unb atte teutfetye lanbt im jugeljBrig finb gemeffen, une bann manig&eltig in ben Ijiftorien gefctyriben ftabt, unb nacty&olgents fcinc erben aucty be*

^^^"'feffen Ijaben, Ijat laifer SaroluS 9Jiagnu$ feinen fctytoefterfun , fant@im» prectyt bifctyoff gu SlugSpurg, ber &aterl?alb ain geborner Ijerfcog ift ge*

4. monticului. 3n a ftcfy *qnam' flatt 'quem', 'Cisera' flatt 'Ci«a\ 7. in ba#

Gdfrwabcnlanb tRcinflramm jfi crobcrn unb unbcrwirfli$ jcmad&m. 9. crcnjl&cfftia,. 10. bifc flat bclcgat unb befriegt. 13. 'unb ju ccr bcm f. H. bifc fratt fcuaufiam flenent'. 2>cr ncd)

folgcnbc 6afc fcbU in 6. 15. babent. 16. bcl linig* Glebeucr. 17. •lanbf febtt in b.

19. nadrfolgcnbt, ba bcr gro§ t. d. mit t. (Jlobucr n. 23. fcaben: ^anb.

Katherine, ubi murus directe proten- borff in beuSfagSfc. @t.«(£&ron.I©. 339

ditur usque ad portam sancte crucis. 9ntn. 2.

1. 2>a$©ittmi& fiubet fi$ tyeute ni$t 2. 2)ie SSerje finben ftc$ in ben 3Rar«

metyr on bcr toon ©enber bejeidjmeten atnattenaubetHi8toriaGallica(©rimm,

©telle , bo<$ tear no^ im Bnfange &vH>. @. 269).

unfexe« 3a^unbert« bort, toie f\6) am 3. 9?a$ anberet, (au^ bei 9Retfierlin

einer ©telle bet int3a^rel812 toonSeiba ftd^ toorftnbenber) Uberaeferung erfolgte

IjetauSgegebenen ©efd^reibuna aller ^ir- bie (Sinnafyme ber ©tabt am 1. Stugup.

*en«, 2>6)uU unb ©o^5tiateit«an- 4. ©emetnt ifl ^orag, Db. IV, A, 1 7

flatten 3lug«burg« (£.21) ergibt. 93gl. (togt. cben ©. 2 2lnm. 2) u. 14 , 10,

ju bem (Sanjen ©erbcrger, ta« ©atfelb fotoie ©trabo IV, 27.

unb ba« ©urgfelb im 23. 3a^re«ber. bed 5. 2>er im 3a$re 511 toet(torbene

J ift. £tei«.$eT. im 9leg..©ej. toon ©$»a- granteutonig C^obtoig. en u. fteub. ©. LXXX ff. unb gren«.

Digitized by

Google

2>ie filtefte 3ett bid 134S. 7

toeffen Don 8ut$ringen, um bic iargaH 780 gu aincm bif^off gu StugSpurg aerorbnet unb bcftctt *, unb Ijat ba$ biftumb 30 \ax geregiert unb au$ faiferUctyem getoatt unb mac$t ermeittert unb gemert. unb Ijat im bifer laifcr barju geben afle oberfait unb jurt^btctton bifcr [tat afogdpurg. unb

* bcm cfofter 9tei$nan> Ijat bifer faifer bic [tat Ulm geben 2. 0b] «($ S(aubiu$S)rufu$, faifer »uguftu$ fiicfffun bic ftat 2fog$purggj£ £ ljat gemunnen, Ijat fte fain maur um fie geljept, aHcin ift fie mit tatt unb graben betsart unb toerfectyen getoeft. abet nactymafen, nad) bed faifer* 9fogufti tob, anno domini 19, ba ber faifer StyberiuS Ijat geregiert3, ber

10 am brufcer bed SDruftySlaubii ift getoeffen, Ijat ©rufus bic ftat SlugSpnrg bag bemart unb mtt ainer maur umfangen.

Anno domini 140 ift 8utiu$,aut finigfcon ©ritania,nac$ fcetlauffung »*£«• bed lintgreid^d um bie eer Srifti in bilgerStoeiS gen Slugfyurg lomen unb|j|-g ba anffencfticty ben criften(i$en glauben geprebiget, aber bo$ ba flame

15 fruc^t gefd&afft toon tpegen bed rauctyen, groben fcoldd ber Ijatben unb »«***• inrooner bifer ftat4; attein Ijat er ben rcic^en burger Sampeftrinum mitfampt feinem IjauSgefiinb }fi bem criftenlicfyen glaubcn befert 5. ber ijaitig finig Sutiud ift barum Ijie toon ben Ijaiben in ainen erfignen brunnen

12. Suciut (fc immtr in b). fcatumb.

16. fcen r. b. mit namen (J.

18. 'fiutiu*' f«$!t in b.

1. S3gl. bic Vita Simperti ab Adfl- berto conscripta ap.Pez, Anecd.Thes. II, too nur in aUgemeinen Sludbriicten toon einer toorne^men ^Ibfunft bed 93i« f *ofd unb fciner JBertoanbtf*aft mit £arl bcm ©rogen bie Stebe ift, toctyrenb in bem alien 3)ructe »Gloriosorum Chris ti confessorum Vdalrici et Symperti necnon beatissimae martyris Aphrae Augustanae sedis patronorum quam fidelissimorum bistoriae», bte auf Soften bed 2>t Ulricbtlofterd bur* ®\U toanud Ottmar in Bugdburg acbrurft rourbc unb @enbcr alfo ft*er befannt mar, berttbtct »irb , bag ©imtore*td $a» tet Bmpert ein^erjofl toon Sotfyringen, fetne Aflutter ©tym^ortna eine ©*tt>efter tfarld bed ©rogen geroefen fei. fta* ber vita Simperti war cr breigig 3abre (ftItg ©lf*of. «gl. «bel, tfart b. ©rogc I e. 494. 9ta$ bem toon ffiaifc aid gtaub< ^aft beiei*neten £&eil ber Translatio S. Magni feQte tfarl b. ©roge ©impert aid ©if^of toon Sugdburg ein, beftatigte tym bie toon?tpin ber JKr($e arma^tcn @*en« fungenunbfilgteneue^niu. Sgl.@tcfel,

Acta Carol II @. 362. ©. im ifrrigen unten ©. 13 «nm. 3.

2. €k^cn ^arl ber ©roge fc^enfte bem ^lofier 9lcid)enau ©efifcungen bei Ulm, bte bur* fetne 9ia*folger, namentli* bur* ^arl ben 2)icten, toermejrtw»urben. 2)ie Urfunbe aber , nxt*e bie ibte toon 8Ret*enau im 14. 3^bt. probucierten, um i^re s2lnfprfl*e auf ben ©efifc toon Ulm ju entoeifen, ift fi*er una*t. Sd gtbt fctn document, na* »el*em bicfe <Stabt jemald bem ^lofler 9tet*enau ge^Srt ^atte. @. ^teju ». @*ulted, (S^ron. toon Ulm, Ulm 1831 @. 8 ff . ; ©. gif*er, ©ef*. ber@tabtUlm, Ulm 1863@.16ff. S3gl. au* bie 'Ulmertf*e Cronnict^a toon altenn i^aten unb ©ef*i*ten, bcrenn 9lei*dflabt Ulm betreffenbt, rote fie ann bag ftei* ober (Sloftat 9let*enan? unb n?iber bartoon tyomen unb an bag 9lci*' jc. ber Stuttg. ©anbf*r..©tbL, §1% $anbf*r. in Duart 5Rr. 236.

3. 2(uauftud ftarb befanntlt* im 3. 14 na* Ci^ripi ©eburt 3)rufud im 3. 9 toor fcfcrifii ©eburt.

4. ^gl. Sitttoer ©. 30 ff.

5. »gl. Selfer, Opera 6. 453.

Digitized by

Google

$ VII. 2)ie <£$rontt toon (Efemeng @enber.

getoorfen toorben unb barin geleftiget unb gepeiniget, toetctyen Sampeftrt* nu$ mit anbcm criften $erau$ Ijaben joctyen unb au$ bet [tat Ijintoegl ge*

SJ; f.^lfcu- b«nta<$ ift fant 8utiu$ in bie ftat Sljur gejodjen, ba er bann fctf menf<$en ju bcm criftentic^en glauben Ijat beI5rt,unb [ift] bafetbenfeligfltt^ 3. Kal. decembiis berfctyiben. barbon f<$reibt $etru$ 23enetu$, bifc^off* ju [4a] aquitegia, in cathalogo, fan 1. bu<$ am 24. capitet1.

wofii! Urn k*c iarjeit anno domini 300, tote <ut$ fant SXfra legent toirt ange* jeigt, ba laifer ©tyoftetianus geregiert Ijat, ift ber $ailig bifctyoff SRarciffuS ju ©erunba in $tyfa anicn gen SfagSpurg Icmcn unb ba fant Slfra mit iter gefetfetyaft ben criftenli<$en glauben getert unb be!8rt. biefcCbigio pflanfeung bed criftenlictyen glauben* ift beftenbig betiben burc$ bic genab

wf!u. 80ttc* ix% $> wnfern jeiten. unb ate cr %at toeHen I?httoegl jiectyen tone* bctumb in £tyfyania, ba I?at er Bojimum, fant £tytaria bruber, ju bent erften bifc^off bifer ftat SlugSpurg berorbnet unb ttn feinen namen ber* enbert,£)tyoniftum geljaiffen2, unb fant £fytaria I?au$, ba ife fantSOTarttst*i» clofter ftabt, ju ainer lirctyen gemetc^t 3.

SSI'S 3Mfe #rc$e if* &on a^cr« toegen nibergef alien, ate man gelt Ijat taufent unb fedfoig jar. bie ift barnacty toiberumb auffgepauen toorben burcty ben bifctyoff bon SlugSpurg Smbrico, ber ain graff bon Seiningen ift getoeffen 4. 20

©ant Urti<$$ clofter ift anfendticty ju btfer jeit funbiert toorben bon ben farenben unb ligenben giittem fant Slfra unb irer gefelfctyaft, unb ift ba ain geftifft auffgerictyt toorben mit letyrieftern, bie in gemein beiainan* ber gelebt tyaben unb getoont [4b] nac$ ber leer unb regel ber Ijailigen jtoelf gotten, toie e$ bann burcty alte gefc^rifft betoert mag toerben 6, ate 25 aucty ber Ijaitig lerer unb bapft ®regoriu$ anjeigt in feinem biatogo, bafj anno domini 570 in fant Slfra clofter gu SfagSpurg feien erbare priefter getoeffen 6 ; be$gleic$en auc$, toie ^autus SombarbuS im 2. buc$ feiner Ijiftori fctyreibt 7, fo ift fant SllbanuS unb fant Urfu$ bon fant %vx*

4. feti$ etli$. 29. 'fambt' fe$lt in b. «ded fibrige biefeS 9lbfafce« na<$ 'fdjicibt'

bi8 'gemartttt worben' fe$lt in 6.

1. 3$ fcermod)te mir bag toon @en* ©cfc^. bcr ^ir^c unb beg ©tiftcfi @t bet citterte SBerf ni«t gu toerf(*affen. Ulric^ unb Slfra @. 225 ff.

2. 2)ie 3beutttat beg 3oflmug mit 6. lug ber often ertt>ai?nten 2)ruderei 3)ion^Pug flubet ft^ au# in bcut aiteflen im ©t Utrt^no(ler tear etn 2)rud biefer (augbeml2.3^bt.flammenbeu)S3tf(^ofg» 2)iaIoge ^ertorgegangen , ben @eubct catalog bet (Sccarb, Corp. hist. med. aev. toa^rf^etnli^ toor flc^ ge^abt ^at : Gre- II ©. 2229 augeuommen. gorii ($a^)ft toon 590—604) liber dya-

3. @. often®. 4, 11. Iogorum. @. iOlejger, luggft. Sltejte

4. S8tfc3^of (Smftrico regierte toomSa^re 2)rudbenf male @. 39 9£r . 1 . 34 * ounte 1063—1077. in beu SHalogeu feine ©telle flnben, bic

5. lifter biefc 2)htge ^at ji<$ ni^tg bem ©euber'f^en Citat entfora'^e. Urfunblt^eger^alten. @.^icriifter33raun, 7. 2)tc ©erufung anf $aulug (2om*

Digitized by

Google

2>ic altefie Sett bis 1348.

9

brofi, toon bem Ijaitigen bifctyoff, unb bem laifer 2^ecbofto andgefctyidt toorben, ben criftentictyen gtanben jtt prebigen; bie finb gen Stugtynrg [gelomen unb Ijaben] ba$ toort gotten geprebijet ba ift fant ttrfn* l?ie gemarteret toorben. barnac$ ift fant Sllban mit fetnen jnngero ju 2tng$*

spnrg Jjinmegf gen SMinfe gejo<$en, ba ift er a\xtf) toon be$ criftenlictyen glanbenS toegen gemartret toorben *.

S)ie bifctyoff toon SlngSpnrg Ijaben tange jeit iren fife unb toonung in fant Urtictys unb fant Slfra ctoftet geljapt 2. btefce ctofter ift aufer^alb bet ftat getegen unb anno domini 1100 ift bad ctofter, att bie ftat er*

lotoeittert ift toorben, in bie ftat eingejogen unb ntit ber rindmaur urn* f angen, tine e$ toeitter an bem crt ber jarjafl angejeigt toirt toerben 3*

Site bie ftat 2fog$}>urg taglic^ ntit gutter pollicety Ijat jugenomen, Ijaben bie Btfd^off ju StugSpnrg 52 gefctytectyt fcom abet ermett, ber namen Ijeroacfy fcolgt, bafe biefetbigen fiiro*[5a]ljin etmgfficty rat unb rectyt f often be*

isfifeen, urtail unb rec$t foremen ju merer erl?8<$ung unb auffnemung bifer ftat, fo btfe toon ebtem ftamm geboren, reicty an eeren unb gut, mit fceronnft unb erbarfait gejiert unb in alien fa^en ffirftd&tig unb toot er* faren, ber ganfee gemein unb ftat, reictyen unb armen, fcorgen foften. unb bife finb bie aften gef<$fec$t toon Ijerrn, beren no$ 10 leben4:

12. 'Slugtyurfl' fetyt in 6. 14. cwig erlic^. auffnemung bifer ft. 19. ber fcerren.

15. r. foremen folten. jfi merer u. $o<$erer

barbuS) 2>iafonu8, Hist. Lang. II (toon SPeutinger in ben 2>ruct gegeben) bejtetyt fxc^ ouf etite ©tette in ber SMfenbiittler #anbfc$rifr bie @enber in ben beutf^en (ttyrontfen auggefoffen $at : P. Diaconus . . . narrat, qualiter beatus Fortuna- tus peregrinus cupiens Turonum (Tu- rones, Tours ) ad sanctum Martinum venit Augustam, quam Wertach (Viedo) et Lecha fluentant. Anno domini 570; toon @t. UrfuS unb @t. W>axt tji bort in bem toon @enber fi<$ flnbenben 3nfammen^ang nt<$t bteftebe.

1. 23gL Sitttoer @. 43; 9Mfierlin.

2. @. ^tcgu ©irf* , $einrty II., n @. 254.

3. 3)a8 $tofier tourbe nadj ber ge* tob^ntid&en Srabition nnter $bt %\>aU \falm mit 9Hauem nmgeben unb toon ben SBiirgern, bie bef iirdjteten , eg mb'dtfe in rriegerifctyen 3«ten ein befefitgter @tiifc» jmnft fiir ben gehtb toerben, in bte ©tabtmaucr einbejogen. Sine befttmmtc 3a$re$j<u)l ifi ni<$t belannt. <&. SSttttoer

@. 43 n. 81 ; SBraun, Utri<$flofter @. 236 ; Hoffmann 1. c. ©. 5.

4. 2)aj3 bieSifc^Bfe bie tmgotgenben ^enannten (ober anbere) ebten ©ef($Ie^ter in ber toon @enber angegebenen 2Betfe jur ©efe^ung toon SRat^ unb ©ert^t an* gejieflt ober jemate in ber Sage geroefen toaren, eine berarttge SBcrf iignng gn treff en, if* natflrlidj nur eine fiction be8 (£^ro* nifien ; fte tfi in ber bet ©enber (etdjt er« flarti^en Slbfi^t begriinbet, bie @tabt 2lug«bur^ al8 eine 33if<$of8#abt ^ingu* ftetten, tote bte8 ja autf) bad auf bie 5Iu8* f^affung ber !atboltf(^en ©eifllid^feit anttoortenbe bifd^Bfltc^e @d^retben toom 20. gebr. 1537 toerfud^t. 3m fibrtgen finb bie Stamen ber ©ef<$led>ter biefelben toie bie toon SRem (2tug8b. @t.-(£^ron.III @. 340, 3) genannten. $gt. bie ©inlet* tung jum 1. 5Bb. ber StugSburger @t.* (£^ron. ©. XXII unb $emer in ben Untcrfud^ungen 3. b. @taat8gef($. , ed. ©terfe, $eft 5 @. 149 ff.

Digitized by

Google

10

VII. 2>te ffi&ronif toon Siemens ©enter.

SRectylinger

[sb] 9ta}tyotb

better

^mrtactyer

8angenmanttel tnit bcm ©barren

SDittinger

?angenmantel mit bent 5R.

$fettner

3tfung

gibclcr

SBetfer

SBindlcr

£ertoart

£ott

•fiangen

®otbo<$6

§offmatyr

aSoldtDCtn

9fa&enfyurger

$arg

©tot^itfe

S3retj5r

aWinner

Setjten

SRieberer

©c^rott

©tifdfrfln

fmrnaujj

Dnjorg

©cmtpolff

£angenor

®ranfe

©offenprot

©reining

SBgelin

©retyff$u<$

©oflentyoffer

©taner

3otmann

^afytiggraber

partner

£>atbl?errn

®ati)

2Hi(e#en

&**

3otrefyer

Suttfrfyb

©tylentater

©ctyongatoer

SWorfopff

$enfeetmann

Detnatoer.

Senb

Die tljumftrctyen ju unfer Kebe gfrmoen nrirt barfflr geljatten, bafc fie ju bent erften gebauen jet toorben toon ben bifctyoffen &t$o unb 3ttarcomano anno domini 600 $ femt ©aflen jeiten, mit ljUf be$ faiferS unb ge* f908!; 8C meinen botdfe *. btfe firc$ tft barnacfy ntbergefaflen jfi ben jeiten latf cr 30

1. fteltnger. 9. £offmatyr, Sangen. 10. IRauenSpurger. 18. ftegelin. 1. JRapolb.

9. ©olbod)8. 11. SBreper. 25. 9Worenfopff. 30. Unfer Hebe grauenfird) tyu beS

t^umfltfftd ifi anfendlid) angefangen ju bauen burd) bie b. feifcr ft. 3«t)fo u. 27torcomanum anno domini 600 ober umb biefelben jcit, ju ben jeiten bed tyailigen abbt8 f. ©alien u. bed RnigS 3)agobertt oon grandreid) unb anberer djriftglaubiger menfdjen, bie ire tyilf unb fteur reulid) barjfi geben tyaben. aud) fiber fotid)e $ilf unb fteure atle t>at ber finig S)agobertu8 barjfi geben fant 3lfra clofkr bod borf 9DBint^«rr)atni.

1. 2)ic ftegterungSjett bcr betbeu SBtfctyofe 3«fo unb 2Jcarfmaim tfi m$t

gettau anjugebctt. 5Ra<$ trabtttottetter Snna&rae Bcf^log ben erjiere fcin Sefcen

Digitized by

Google

3>ic Sftfflc 3fit Bi8 1348.

11

Dtijo be* erften unb bon fant 8befljatyben, bcr Ijatligen faifertn, toriberumb son neuem auffgebauen toorben.

[ea] ©ant Urlicty , toaterljatb am graff bon Jfyburg unb Dtflingcn unb Den ber muter ain Ijerfcog toon ©ctytsaben unb graff $ SSeringen , tft

5 anno domini 923 ju ainem btfetyoff ju SlugSpurg erroett toorben unb Ijat ba$ btftumb in alter IjaUtgfatt 50 jar geregtert * unb toil bei faifer Otljo unb bei ben fiirften erfongt unb bie ftatntaur Ijie gebSffert unb mit tljfirnen *$££* geceftet, Don neuem gebauen unb ju ber toer gemactyt, bann bte ftat toa$ aflein untgeben mit fc$Ie<$ten, befen graben unb fauflem Ijolfc 2.

io Anno domini 953 3 $aben bie linger bife ftat Hugfyurg belegert gjf; £ unb ba$ ganfc ©c$n>abentonbt berberbt, toetctye fant Urticty Ijat beftritten unb ubertpunben; unb ju ainem jaictyen be$ fig* Ijat im ber enget gotten $$,' £ ain creufelin Don $imet pxaty 4.

Anno domini 957 5, ate Ijerfcog Cuitotb Don ©ctymaben unb ber jung $$; ^

3. Xa ttbfafe lautet in b: [91. 6*>] Anno domini 923 i|l fant Uilidj jfi aufltyuta, )ft ainem bifdjeff erwelt toortcn, bet »om »ater ain graff ifi geweffen oon Jtnbuta, unb DtUingen unb muttet t>alb ain berfeca. ju €$n>afren unb graff jfi Seringen, r^at bal biftumb 50 jar loblidj regieit; taifei Ctbo bat fant Uilitfc unb feine nadjtemmenbe bifdjeff alt ain fuifhn Ui romifdbtn ret<r)i in bie jafl ber anbern teutfaen fuiflen angenomen. 10. A. d. 953 fenb bie U. oor 9L gelegem bie uberwunben bat. Sex nacbfte €afc feblt in b. .-

im 3- 708, (caterer urn 738. (Srfte- rem nrtrb Don bo: uberlieferung bit Srbauung unb (gtnroetr)ung bee Bugd- burger flatbebrale jugeidjrieben. ©raun, ©if*. I ©. 79,80. $trfcb 1. c. II £.254 Sum. 2 glaubt ben ©ifcbof ©tmpert aU (Srbaucr bed2)omedbejeubnen ju bfirfen; jebenfafld fet bicfer in ben lefeten 3«ten flarld bed ©rogen entfknbcn. 2>ie Translatio Sancti Magni , in tcelc^er man fiber btefen^unft SlufflSrung fu<$t, entbalt tetne Snbentung. S. &u ber in ben* ©arianten ertoabnten 2)agob<rtfcben ecbentung ffiittwer l.c. @.52. Watered tft fyerflber nic^t betannt.

1. Ulricb war ber ©obn bed ©rafen #u£atb oon 2)iumgen unb ber 25iet£irg, eincr Xod^ter bed $erjogd ©urlarb ton (S^toaben; er»ar©ifd^of toon 923— 973. @. Sabered fiber Ulricas Sbftammung bei ©raun, ©ef(^. bcr ©rafen ton 2)il» Itngen u. ^iburg in ben r)tft. ?(br). ber bapr. «!abemie b. 2B. V @. 379 ff. unb bei (Sttcbarb, Casus S.Galli, ed. SWeper toon ^nonau in ben SWitt^. jur toaterl. ©ei(b. bed bift 35er. in @t. ©oUen ; @ta- Itn, ©irtemb. ©efd). I @. 561 ff.

2. ©teaeic^t aud ber Vita S. Udal- rici, too ed ^etgt: Et qualiter civitatem

ouam iaeptis yalliculis et lignis putri- dis circumdatam invenit, muris cin-

Sere valuisset, quia in his temporibus ^ngfarorum saevitia in illis provinciis more daemoniorum grassabatur. 33gl. ffiitttoer 1. c. 6. 42 unb Hoffmann 1. c. ©. 3. @. ju ber bort toortommenben ©telle, tocl&e (na4 ber vita Udalrici) toon ber bei ber ©etagerung burcty bie Ungam ertoo^nten porta ...., unde itur ad aquam fpri$t, ben begiigli^ ber einfe^tagigen Brttidjen ^er^attniffc ju bea^tenben ^uffaft ihanjlerd, „3)ie SJuadburger 2ecr)e" in ber ^oftjettung, Sabrg. Ib92^r. 220.

3. 2ied: 955.

4. 3)ad fog ©tegedfreuj bed bl. VUxxdf tourbe im 3. 1494 auf SBeranfaffung bed 3lbted 3or). toon ©iltUngen toon tern Stugdburger ^iinfiler 9Mf. ©elb foflbar aefagt unb biebei ouf ber Slugcnfeite (bet gaff una) alt » Sacrosancta . . . victoriae crux ab angelo coelitus divo Udalrico portata« be^cufytct. @. ben 8uffa^: *Sa9 ©ruflfreuj bed bl ©ifc^ofd Ulricb toon Sugdb. in bent 21. u. 22. comb. Sabredber. bed ^tft. ©er. im »eg.*©ej. ©cbtoaben u. 92eub. ©. 75 ff.

5. Jied 954.

Digitized by

Google

12 VII. 2)te (S^rotttf i>ot^<£Iemen$ @enber.

Ijerfeog $abiti$ &on ©atyren 1 finb uriber aincmber getoeffen : ba [tft] pfalfegraff 5lmotb toon 2Bitetfyac$2 mtt toil &ol<f$ genSlugSpurg lomcn unb [^at] bte ftat beraubct unb ift nttt fott<$em raub tmber Ijcttm socmen, bar* m6f tft fant Urttcty gen Stugspurg lomcn unb ift nun ain nactyt I)te beltben unb Ijat mtt femeu btcncrn raigfctytagt unb barauff [6b] fcerftyafft unb 5 georbnet, maurr unb tljuren urn bic ftat ju madden, ben>aren unb ber« fectyen, bamtt man ben fcinben mtg ain toibcrftanbt tI)on, unb ift barna<$ in ba$ fc$lo$ gen 3Wtnc^ingen joctyen 3.

2tu$ bifem, bag bet faifet Sarotus 2ftagnu$ bie oberfait ber ftat SlugSpurg fant ©imprest Ijat iibetgeben unb gefd^endEt 4 unb fant Urltcty 10 bie ftatmaur unb tpren Ijat gebauen 5, fd^reiben inen gu bie bifctyoff Ijte bie oberlait ber ftat SlugSpurg.

m'u. ®ant tttft<$ ^at ncl^cn unfer ^z Sfftuen firemen fant 3oIjamte$ ca^et *>on neuem au$ bem grunb erbauen.

Ift1; sc ®ant Urttcty, toon toegen bafc im got ber Ijere ben fig toriber bie linger «

ulafr. ^at ^wftc^cn, l?at er &or bem t^ore fant @tepl?an$ clofter gebauen unb gefttfft unb clofter frauen fant 23enebtct$ orben barein aerorbnet unb fein frainbin, bie graffin Steuftnam, ain faft gaiftlid^e Jund frauen, ba ju ainer abtiffin gemacfyt 6*

![W- 8C Anno domini 994 ift bie tljumfircfy unfer tiebe grauen ntbergefaflen, 20 unb im nacfy&olgenben jar Ijat fie ber bif<$off Suitotb mit $ttf fant Slbet* Ijatyben toiberumb a\x$ bem grunb erbauen.

St1,' 3ft bifer jeit ift fant Mxlxdf canonijiert toorben.

3o6i M ®raff ®$&ty8B« *on ©al^aufen unb ©d^toabeg! Ijat gefttfft bie

1. Anno domini 957 ifl tofalfcgraff Hrnolb toon ®itelf»a# mtt toil ttolcfS bie flat 2lug8»urg fiber* fallen unb bie beraubet unb toil gut* ba fcintoegt geftert. al8 foli#« befefcedjen ifl in fant Urlidj* [931. 9»] abtoeffen, al« ber bailig Bifc^off barnad) gen 2lug3»urg ifl fomen, ifl tt nun iibernadjt ba beliben unb toerfefyafft unb georbnet, umb bie flat bie maur roiber umb jemadjen unb tfcuren toon grunb auff jcbauen unb allentalb tool feu] bewaren, bamit man ft<& »or ben feinben befdjirmenjnig. 15. St. U. &at ft. St. cl. geoauen unb geflifft, u. ifl ju berfelben jeit auffer&alb bet flat gelegen, toon toegen, bag im got.b. r)err ben fig toiber bie unglaubigen U. toerti$en $at u. t)at ba jfi ber erflen abtifjtn toerorbnet fein frainbe , ain graffin mit namen fclerefinam, $. SenebictS orben. 22. fciefer «bfaj> fe^lt in b. 23. (Sbenfo biefer flbfafc.

1. ©cmctnt ift ©crjog $ehm<$ toon »o er toonSlrnutf befegert tourbe, bt$ tym iBa^ern, ber ©ruber beg flitatgg Otto, f em ©ruber 2)ietBatbju ^tlfe !am. @. geft. am 1. ftofc. 955 , tto<$ tiic^t toterjig ^tegu ^iejter, @ef$. SBatoemg I @. 344. Safre alt. 4. @. oben @. 7, 3.

2. ?fa(garaf SCntulf toon Solent. 5. @. often &. 11, 7.

3. ©gt. bte Vita Udalrici. ©er St* 6. @. bte Vita Udalrici. SSgt. fc^of lonnte p^ ttt2Utg$Biug ntd^t fatten <primb8, ba« ©ttft ®t. ©te^^an in ber uttb jog pc^ ttac^ SRaitta^tnga ($?erc$tttg Setter. be« ^t(t. S3er. f. ©<$»aoen u. an ber ofceren *Paar, TOait^tng an ber 9tatb., Sa^rg. 1880 @. 109.

unteren $aarf ®^n>aomiln^eu?) juriid,

Digitized by

Google

2)ic Sttcflc 3«t Bt« 1348.

13

(Sfox^txn ju fant ^eter auff bem $ertac§, tote bie c$orI)ero bafetben burcty am inftruntent ftarttcfc anjeigen. be$gteic$en Ijat cr bafetben oBtyff}-^ anno domini 1065 fant getifeen cappet unb me§ geftifft K

©toefyljo, bcr I)er£og in ©c^toaben, Ijat toiber ben pfalfcgra&en 5 $ugo ju Sftbingen frieg gefiett, barbei bte toon SlugSpurg aucty it fcotif Ijaben geljept \

3u fant Urtic$$ jetten tft ba$ biftumb ju SStogSpurg toon ben laifern ju ainem futftentfyumb auffgeri<$t unb gemad^t toorben 3.

3u bifer jett finb bte 4 oberefte ampttnann be$ biftumbs unb gftifft* logefefct, gemactyt unb toerorbnet toorben 4:

3& erbmarfd&aldfen bte toon £)orenfperg 5.

3fi erbtrucfyfeffen bte toon Eilflental unb Dorenfperg, marfttyatden ju Dberborff 6.

3. A. d. 1065 %at graft ©wiget »on ©alafcfcaufcn u. 6#t». f. $. u. f. 0. fic^en auff bem % gepauen u. ba bie (fcorfcerren geftifft , wie bafelben butcfy ain alt« inffrument wirt angejeigt. 6. SDiefet Slbfafc fefclt in "b. 8. S)a bad MStumb %. jfi ainem furflentyum jfi 6t. Utl. jeiten

i{l auffgeritfct worben, jhtb 'au$ be* geftifft* u. bifdjoffS Diet am&ttcut »erotbnet worben »om abet: ju erbmarfdjatct bic m. ». Dorenf&erg, ju etbfctrudjfen (!) bic con 2)orenf»erg [391. 10*] unb (SuUental, ju erbftfcencfen bie won Slanctenburg u. SBaul, ju erbcamerern bie won SQBetlenburg.

1. £>ie ©ejta'tigunggurfnnbe beg Si* fc&ofgbatiert toom29.3uni 1067. S3rann, ©if*.I@.392ff.

2. flrteg jtoif<$cn SBdf n. bem ?fafc grafcn &ugo toon £iibingen, bcr ftd? im 3atyre 1164 entfoann. SSgt. bag Chron. Ursp., Mon. Germ. Script. XXIH @. 355, 5 ff., f. ©ta'lin, 2Bir* temb.@ef<$.I @.97 ff.; Stealer I <5.695.

3. $gl. oben @. 7, 4. U6er bic *Krt unb SBetfe, roie bic ©raff<$aftgre<$tc an bag luggbnrger ©igtfynm gefangten, ftnb bcjHmmte 9kdjri$ten auf wig ni$t gefomnten. SSiux filr ben (Srtoerb beg 2Riin$tec$tc« in bcr 3eit beg ty. Ulri<$ Ucgt cin ft^crer ©cleg toor in ber Urf. dd. SRotoren&erg, 7.3Rarj 1061, burdj luetic ^. §einric^ IV. bem ©tf$of toon Slugg* bnrg bic SSerlci^ung beg JWiingre^teg » secundum morem antiquitus, hoc est temporibus . . . sancti confessoris Ou- dalnci constitutum« cmeucrt (Mon. Boic. XXIXa 9k. 401 ©. 150). @. SWet^er, S3dtr. j. 35crf. u. 9?e(^tgge^. ber @tabt Staggfc. in ber Seitfdjir. beg $tft. akr. f. @^aben n. 9^cnb.f 3a^rg. 1878 @. 261 u. 268; SBcrner in ben Unter« fu<^ungcn ic. 1. c. @. 45 ff.

4. ©^urcn Btfc^ofttc^er ©ofamtcr Bet ben ©if^iJfcn toor Inggfcurg gcigen fid)

f(^on frii^, nad&gefcitbet benen ber beutf^en Saifcr nnb bcr £erjoge; fie f^cincn ftc$ fe(lgefc^t ^u ^aben gu ber 3cit, alg ©^rojfen ber faiferli^en ©e* \$ltti)ta onf ben luagBuiger ©tf^ofg* fi^ er^oben ronrben. ©. ^iegn bic 2)enf» roiirbigfetten beg Dberbonan *8ui]t9, 3a^rg. 1824 @. 78.

5. ©c^log 2)onnergberg in bcr 9ia^c toor D^orbenborf, toeftlidj ber (Stfenba^n lnggBurg»2)onautt)(Jrt^. 3)ag ©efd&fe^t ift pauflg in Urfnnben ati im SBeft^ beg SKarf^allamteg gn finben, fo in ben Mon. Boic. toon ca. 1200 an. SSgt. ffiaifer, 2)rufomagug § 16 @. 30 ff.

6. @e$fo6ifttyfotttyat cbenba getegen. 2)iefeg ©ef^tec^t ift ebenfattg tyauftg im S3eft^c beg toon @enber genannten (SrB» amteg nrfunbtic(> na^gctotefen. S^ac^ bem s2Ing(lerben beg ($ef$le$te8 ging bag Imt iiber an bte 2)onnergbcvger, ber ^ii^Icnt^ater native mtb re^te^greunbe''; bag ©efc^lea)t tear and) mit benen toon Dbcrnborf na&e toer»anbt @. ilbcr bic titylentyafer bic 2)en!murbigfeiten beg Dberbonaufreifeg, Satyrg. 1834 @. 32 53[nm.81, iiber bic toon Dbcrnborf cfcenba, 3a^rg. 1824 ©. 31 ff.

Digitized by

Google

14

VII. 2)ic (Etyronif toon (Siemens ©enber.

3u erbfc$en<fen bie toon ©tandenburg unb SBaut *.

[3u] erbfamer btc cbfcn toon SBcQcnburg 2.

Anno domini taufent unb 50 jar ift toon bent btfetyoff toon Slugtyurg graff ©ernljer toon 83aty#aufen jfi aincm [7b] befctyirm unb toogtljern be$ biftutnb* gefefet toorben. barnac$ graff 2befgo(fu«, na$tootgenb« SBernljer s unb 2lbefgoffu$, gebriiber, gratoen toon ©alafeljcmfen, anno domini 1070. jjjtf- £ barnacty anno domini 1 120 ftnb fc$irotl)ent gemeffen 2lbetgofu$ unb ©cm* IjeruS, be$ obgetnetten graff SbetgofuS toon ©al^aufen fun s. btc Ijaben ba$ cfoftcr 9torfperg gefttff t 4.

Unb unc in bcr Slurfyergifctyen crontd gefctyrtben ftabt, ba graff to chron. 8be(gofu$ toon fflafa^aufen unb ©ctytoabegf on erben tft geftorben anno domini 1156, ba Ijat ftcty ber Sarbaroffa, faifer gribericty, feincr toer* taufne Ijerfctyafft, fctyfBfer unb bcr toogtei bed btftumbs 3lug$purg unber* fangen 5; bann tote man in altcn gefc^rifften ftnbt, fo tyat bifd^off $art« toicu« toon Sierljaim bie toogtei bed biftumbs fatfer griberictyen unb fcincn » funcn toerficfyen al$ atnem tyerfcog toon ©cfyroaben, bann ju berfctben jeit Ijat bic ftat unb biftumb 2lug$purg toil anft&fc geljept unb in bcr obcrfait abgenommen 6. bic Ijerfeog toon ©d^toaben fyaben bic toogtei ju 3lug$purg

3. Die folgenbtn B&fafce bit ju Um mit 'fant ©ilgtn' fceginnentocn fefclen in b.

1. ©gl. fiber ba* ©cf*le<bt beret toon ©lanfenburg, beren Surg in ber SRctye toon 2>onner$berg lag, ben 8.u.9.3a$re$« ©er. be* bifl. iBcr. fur ben ffieg..©e&. toon @*n>aben unb 9*cub. ®. 51 ; fiber ba$ berer t>on2Baalbte2)enfn>firbigfeiten bes Cber«£>onau-£retfeS 3a&rg. 1833/34 ©. 107ff.

2. ©gl. btc in ben 5)enfo)ttrbigfeiten be« OberbonaufreifeS, 3atyrg. 1829, 2tn» bang @.2ff. mttgetbetlten SRegeftett fiber bie bic btfetyoflicbeu hammerer toom ©ef*l. berer toon 3Bettcnburg betreffenben Urf. (1071—1436).

3. ©. biexu 2. ©runner, ©eitr. jur ©e[*. ber 9Jcarfa,raffcbaft ©tirgau im 29. u. 30.3a^re«ber. teS btfl. iftei«»©cr. im 9teg.«©ej. tocn ©cbiuaben u. 9?eub. @. 32, n>ena* (Slteber ber§amiltc©atj* &aitfen*©<btoabecf bexcitS fett bem Sabre 980 atterfcingS mit grogeren Unter* bre*ungen bt* jur flftttte bcS 12. 3<W«. al« ©ogte na*jun)etfen toaren. 2)cr 9tfame SBernber finbet ft* in ben 9?ci^crt ber lefcteren BfterS, aucb ein 2lbalgoj, bc8 SBernber ©otyn, ift bort genannt. ©. aber aucb bie gcgen bie ©runner*^ 21uf« fafjuug ft* toenberiben fritif*en 2>ar«

legungen bet ©erner in benllnterfu*un» gen jur bcutf*en ©taat$» unb 9fce*t«gc« f*i*te, ed. Pierre. 3abrg. 1879 @.92ff.

4. ©. ©raun, ©if*. II <&. 185.

5. Stalgog toon ©*tt)abe(f (ott im 3. 1167 al« ber (efete feinc« ©tamme« gefiorben fein. 2>te toon @cnber citterte, toielbefpro^ene ©telle berllr«bergerC^ro* nit lautet: Iisdem quoque temporibus, mortuo Adelgozo de Suabegge sine herede , qui fuit ad vocatus Augustae, ipse imperator (Fridericus) tam advo- catiam quam alia predia ipsius sibi vindicavit sive ex concessione epis- copi, qui tunc erat, sive successione fiscali aut hereditaria. Hudg. in ben Mon. Germ. Script XXIII @. 356, 9. 3u bemerfen ip , ba6 ©cnber bie llrfoer* ger Sbrontf in einem toon ^eutinger be* (orgtcn 3)rucf toor ft* ^aben tonnte. @. 1. c. @. 333.

6. ift betannt, bag bie Slnft^ten fiber bie 3(ug8burger ©oatei roeit au«* cinanberge^en. ©. bie bet grenfiborff, Sinleitung ^u ben &ug$b. @t.'(S^ron.r ©b.I ©.XXI Slnm. 2 jufammengeftellte Jttteratur, toojn fettbem no* gefommen ifi: SWe^er, ©eitr. j. ©erfaffung«* unb

Digitized by

Google

2>te Sltcfle 3eit Bid 1348.

15

100 iar tngetyapt bt$ auff ben tefeften Ijerfcog Don ©$toaben Eonrabtnum,

bcr anno domini 1266 ju SKaptafc entauptet tft toorben. tote abcr bte

Dogtet au$ bed btf$off$ getoatt ift fomen, totrt ^ernad^ an fetttem ort an*

jetgt merbett. 5 ©ant (SUgen cappet tft anno domini taufenb unb funfe *>on btf^off g|J; ^

©efyfrib gebauen toorben K

Anno domini 1050 tft bapft 8eo jfi SlugSpurg getoeffen, tyat amSM{?*w-

ttcfytmefc tag bad ampt gefungen unb fant ©alien cappe! getoetc^t 2.

[sa] Anno domini 1025 Ijat btfetyoff SBruno ju 2tug$purg, bed Ijattigen |#; £ io latferd fant £>ainrt$$ brfiber, bte tetyrtefter I?te in fant Slfra clofter at*

tfym unb mhtdj fant ©enebtctd orben baretn berorbnet 3 unb ben Ijatttgen

wann SRegtnbatbum ba ju bent erften abbt berorbnet 4. bifer abbt tft bar*

nac$ ju atnent btfd^off ju ©petyer ertoett toorben 5.

SSor fant Urltd^d jetten ^aben bte btfd^off ju Slugdpurg atoeg trett 15 fifc in fant Slfra clofter getyapt 6, bann man in alten gefefyrifften fmbt,

bag ber J)aittg abbt fant SWang gen ^ugdpurg tft fomen unb ben ^atttgen

bifd^off XBicterbum7 bafetben in fant Slfra clofter ffai Ijatm gefud^t8, anno

domini 752 .

13. unb (at im ajtifft u. I. ftrauen btc tetprtefter ober djottyerrn lauffen [931. 10bJ pleiben, u. tft b\i ouff bife jett, ob 400 jaren, »on anfang bet 24 bif$offen alweg ber bif$offlt$ jtjj u. rcftbenfc in f. Slfra clofter geweften , vo'xt fott$3 au8 fant SRangen bed (ailigen abbtS u. fant Ucti$ tegen* ben nrirt anjetgt.

ffle*t$gef*. bcr @tabt Augsburg in bet 3eitf*r. be$ #Jt. ©er. fiir @*roaben it. fteub., 3abrg. 1878 @. 269 ff.; Sfleiacn* ftein, bie9teid?8lanbtoogtetett im$lu$gang bed 13. 3fybt8. jc. ebenba, 3al?rgang 1885 @. 81 unb bie f$on citierte Unter* fuetyung ©erner'S. 9Ga$ bent Slusjierben ber #erren toon ©<$roabe(f im 3. 1167 natym $atfer griebricty I. bie toon biefen inncgetyabte ©ogtei nebft beren iibrigen ©efifcungen an ft<$, roobei ber fftcc^ts* titel, unter roef<$em ber $aifer ben 9fa<$* tag ctttjog , ungeroig ift. 3)ie ©ogtei blieb nun langere 3«t bet ben §ofyen* ftaufen , fetyeint aber bereits in ber erften g&ffte be8 13. 3$bt8. in bie $anbe ber S3i|^i5fe juriidgefommen ju fein (Center 1. c. @. 131). 2Cm3. Oct. 1266 bele^nt 93tf($of §artmann ben ©erjog ^onrabin mit ber SSogtei (Urf. in Mon. Boic. S3b. XXX* s>ir, 810 @. 344 ff.), ber fte am 10. 3an. 1268 nebji anberent an ben $erjog 2ubtt>ig »on S3a^ern toer^fanbet (Utl ebegtba 9lr: 821 @. 365 ff.}. SBe* fanntti^ tourbe tonrabtn ttit^t, tote unfer Xe^t fagt, im 3. 1266, fonbern im 3. 1268 frngeri<$tet.

1. Watf) 2Jteijterltn tt>urbe bie „fant ©ilgen ca^el" im 3a^re 1097 gebaut unb getoei^t. 9Sgt. 8raun, 8tf<$. I @. 340.

2. ^flSeoIX.tt>ar (mit^etnr.III.) im gebruar be« 3a^re« 1051 in Augs- burg, f. #ar$eim Cone. Germ. Ill @. 117. »gl. 8raun, ©ifdj. I @. 375.

3. @. oben @. 8, 19. S3if^of SBruno regierte toon 1006—1029; er roar ber ©ruber ^. $einric^« II.

4. Sgt.»cau«.Mrf4ftotfct©.230ff.

5. @. ^ieju ©teic^ete im Slr^io fiir bie ©ef<$. bes SBi^t^umg Augsburg III 8. 74 Anm. 31.

6. @. oben @. 9, 7.

7. 3)ie 9iegierungSjeit biefeS S3i[(^of8 ijt ttit^t ftc^er fefljufietten. @. SBraun, ©if*. I @. 81 ; ©erner 1. c. @. 16.

8. @. iiber baS 3ufammentreffen beg ^1. 2Jtagnu8 mit ©if^of SBic^toert, roie e* ft* aus ber @t. 3JlagnuS*?egenbe ergibt, ©tci^ete, SQ'mi). AugSb. IV @. 343 ff. it. @. 367. ©gt 2Bittroer @. 53. @. ©raun, ©if*. I @. 92.

Digitized by

Google

16 VII. 2>ic fyxonit toon (Elemeu* ©enber.

u<uj£ 3ft fant Urfi<$3 i^^1 if* unfer firtc grauen firc$ in ainem nam* Ijafften anfet$en getoeffen, bann e$ ftabt in fant Urtic$$ tange Icgcnbt ge* fctyriben, bafc fant Urtic§ attoeg am patmtag $ab jfi fant Hfra mcf getefen unb ba bic patmen getoeictyt, barnacty jet cr mit bcr procefc unb ctcfiftcn bi$ auff ben <Perta<$ gangen, ba felben feien tm entgegen fomen mit alters folemnitet bie ttyomljern mit ainer grofe menge be$ bolcfe.

3r 24 bifdjoff nacty einanber Ijaben jtcty nacty trem abfterben begraben tauffen in fant SCfra lirctyen \ nnb ti>a« 400 jar tang * bie latfer, ling, fftrften unb Ijero an fant SCfra ctofter [8b] Ijaben geben, ba« Ijaben fie bem e®eiff! Softer getauffen, bis bifdjoff ©runo ift lomen, bet Ijat jufant«fraio sjfcm»d' m*nc$ a^nSefeft* unb in unfer B*c Swueit firemen tljomtyem ; nnb Ijat fant Slfra ctofter entjoctyen unb genomen bBrfer, rinbt, jhtS unb gilt unb e$ ben tljomtyern jit unfer liebe grauen geben, ba$ fte nocty Ijaben unb befifeen, unb Jjat aQein fant Slfra ctofter gefauffen bie bflrfer ©inter* Ijaim, $ebero, $auftetten, ©tetten unb ©actyen, etticty jectyenben an bcr» ftrafc, in 2lug$purger fetb 7 ^uben, in ber aorftat 2 mitin, etttdj boben* jin«, bad opfer in ber firemen / ain gutbine taffet unb 7 bied^er ber freien lunften 3* swcipei. $>a fa}jcr ^atnrid^ Ijat bernomen, ba£ fein bruber, bifctyoff SSruno,

2w§!»erfant 2lfra ^°^cr a^° a^c irc 8fitter $ftt 8cnomen> tw^tem ber $ailig2°

€. 65.

1. Diefer Bbfafr feblt in b. 10. unb ftnb bife beibe geflifft in aim unberbalten, gilt unb re*

gicrung gftoeffenj abet bifaoff ©runo, bcr 25., $at bife jwei geflifft »on ainanber getailt: in fant Stfra clofter bat [cr] mind) auffgeridjt unb &ft unfer liebe ftrauen bit djonfcercn; tyat barnad) ben meren tail bcr gilt von fant Qlfra defter genommen unb ben d?ocbaen jft unfer lieben ftrauen geben mit oil flaintten unb ain tlainen tail ben min$en getauffen, ba ban afle ftuct ftnb auff* gefariben.

1. @enber $at $ter emeu bcr alten aufgeWft, tote fd&eint in ber Sbftyt,

SBif^officatalogc toor fic^ ge^abtff. SBraun, bic 3a^I bcr ^anonifcr an bcr #at$ebral»

©iM. I @. 65) unb ctnfacfe bic toor lirc^c unb t(>rc $ra'bcnbcn ju tocrtne^ren.

©tWof ©runo regierenben ©tfaofe ju» @r iibcrgab ba8 ©tift bem S3cnebifttncrs

fammengeja'^t, toa« bic 3«W 24 crgab. orben unb iiberltcg bem ncucn @ttfte toon

Sic mit bcr ©etyauptung, bag attc 24 bem ©ttftunggfonb bcr hi. Slfra ben

bet @t. Utric^ begraben feten f in Strf« SWaicrtof unb jtoct S^ii^ien tnSCua^burg,

Itc$fett befdbaffen ift, ger>t fd^on barauS ©iiter ju $aunfletten, ©a'ber, fetntcr*

bettor, bag bte frii^epen ©ifc^Ufe fiber* tyeim, 53ac^crn unb ©tetten, fotoie einige

^au^t ntc^t fitfjtx nadjjutoctfen ftnb. Rc^nten an ber ©odjftrage unb ern?a«

2. (genber fcfet alfo ben crftcn toon SBcinbau bet ©ojen. ©raune, Ulrit^* bcrSrabitton genannten SBtf^oj @oftmu« Mofler ©. 229 ; ©trfci^, Sa^rbfic^er b. b. urn mnb 600 (f. tytegu ©raun , ©ifd^. I 9*ci($e3 untcr ^einri* II, II ©. 254 ff. @. 72), toobun$ er, ba ©runo ba« ©t«» ubcr bic acnanntcn Ortftc$tetteu f. ©tet* t^um tm Sabre 1006 er&alt, auf bie 2>af)l 6)t\t, «r^tto f. bte @ef$. b. «i«t^. ?lug6b. toon ca. 400 3ar)ren (ommt. Ill @. 65 Sum. 23, fiber bie ertoa^nten

3. »gl. oben @. 9, 7. Sif^of ©runo * fttoet 5Wfi^Icn ^rfinjler, ber ^odbablag bat nad^ ber jettJb'^nttc^en Slnnabmc im bet Augsburg in bcr 9(ug«b. ^oftjettung, 3. 1012 bas Jfanontfatfiift toon ©t. Slfra 3a$rgang 1882 Wx. 198.

Digitized by

Google

2)ie Mtefte 3eit Bi« 1348. 17

faifer fant Urticty faft tieb Ijat gel)ept unb bcrccrt, ba Ijat cr im furge* nomen, alle$ fein toaterticty erb fant Urftcty gu geben unb I?at feincm briber 83runo bebotc^cn, bafc er inmitten bed tootds auff fcinen foften ain fc^&ne, loftfictye firctyen paw, bifer geftalt unb grofe, bag fie in alien tanben gefobt 5 unb preift toerbe, unb Ijat in biefelben firemen fant Urticty toellen tegen. baS Ijat fein bruber, ber bifctyoff, nit toetten tljon, bann er tyat getoift, bag [bet tounfetye,] ba an ber au$ertoe(t ftabt feine$ grabs be$ iungften tag$ ju ertoar* ten. boc§ julefeft (at ber btfetyoff fant SKorifcen fircfyen gepauen, [9a] bocty nit tote im$ fant £ainric$ bebolcfyen (at. unb ba bte firemen ift ausbauen

io getoeffen, ba ift fant $ainric$ gen 2lugSpurg fomen unb bie firemen be* fictytiget, bie I)at im nit gef alien *, unb gefagt, er toett feiner feelen (ait feinem bruber nit bebelc(en, unb (at fant Slfra cloftcr f fant Urlictys attar geben bie bSrfer unb aigenteut SWttenberg, ©cfy8nbac$, beibe $otenbac(, SWagenbercfy, unb toa$ barju geljfirt2. unb fein gemad&et

15 fant ^unigunb tyat fant tlrfic^ geben ba$ borfe £ottentoet$ mit alter jugel^r.

3n bifer jeit Ijat bifctyoff ©runo in fant SWortfeen fird^en, bie faifer #ainric$ l?at tauffen bauen, bie c$or(ern unb geftifft ju JBalafeljaufen, bed graff Sonrabt toon ©ata^aufen (at geftifft 3, tranSferiert unb bit

20 barjfi geben unb ju fant SKorifcen ber anber ftiffter ift unb bafelben 40 c$or(ern geftifft 4 unb fic( nac§ feinem tob bafelben im c§or toerfc(afft ju toergraben, toie bann befc§ed(en ift. nacty bed bifefyoffs tob Ijat faifer $atnrtd( bem geftifft fant SBlortfeen faft aCe rinbt unb gilt genomen, toad fein bruber bifctyoff S3runo barju Ijat geben 5. nac(too(genb* Ijat

25 bifd^off Smbrico, ain graff bon Seiningen 6, fant SWorifeen gftifft tribe*

18. [991. 11*. 1 ©ant SDlorifcen firemen $ie &at bifc&off Sruno gepauen au« gefaefft unb cofhn feined brftberS faifer $atnri$$; unb nad)t*o!genb3 ift bad geftifft unb djor^eren ju ©alafcljaufen, bed graff SWartin t»on JBalafetyaufen geftifft r>at, gen %ug«purg in fant SDtorifeen firdjen oerenbert unb trandferiert worben. MeS fibrige con ber flirc&e unb bem ©tifte 6t. SWcrijj im Jejte (£r* ja&lte fefjlt in b.

1. S3gl. aui(2Ketfterltn, Chron. ec- 3. 33gt. C 301, 17 unb unteu bie cles. bet ^tfiorius 111 <&. 670 ; f. §irfc$, 2(nm. 1 auf ©. 18.

Sa^rbild^cr 1. c. @. 261. 9la$ ber liBcr- 4. fiber bie ©tiftuttg unb (grrityung

Iteferung »urbe bte 2Worlfe!tr(^c im 3. toon ©t. SWortfe (at ficty ni((t8 Urfunb*

1019 gettetyt; bie Hn»efen(eit bed ^. tfcfcs er^altcn. $einric( in 3lug6burg fattt in ba8 3a(r 5. 93on berartigem ijini((t« fcefannt;

1021. iibrtgenS parb «. $einri(( betanntii(( im

2. 6. fiber bie genannten tttfLfr ?• 1024 fein ©ruber Sruno nac( ifyn, feiten @teic(ele, 2tr*h> fftr bie ©ef*. b. im 3. 1029.

©istbums 5«a*B. Ill @. 66 «nm. 24. 6- «tf*of (gmbrifo regierte toon 1063

v ° bid 1077.

Stabted)ionifen XXIII. 2

Digitized by

Google

18 VII. 3)ie (S^routf toon (StemettS ©enber.

30^!i0ctumb auffgetid^t unb ba 12 d&otljetn toetotbnet K bifet bifctyoff tyat au<$

$ie fant (Setbtubten gftifft geftifft ju bem tljum 2.

ll'sT [Qb] *i«» fcomtni 1047 $at bifd&off §aintid& ju SlugSputg 3, bet fatfer

$$;3C $ainti$S be$ btitteu carrier ift getoeffen unb ba$ ganfc to*tei$ getegiett

I?at unb feinen fun $ainticum auffetjod^en Ijat, bic jtoo gtofeu au$fauen&

!itd)tl?iten mit ben bilben 4 in uufet ttefec grauen fttd^en madden tauffen

unb an bet ^Pfaffe unb gtoljuljoff til toetbauen ; I?at au$ (auffen madden

f "ST ate M*^* rational &on gotb, petlacfy unb eblem geftain. et I)at aucfy

3oo!' fan* Urit<$« unb fant Slfra fitcfyen (au<$) toeflen gtBfet madden unb I?at fie

au$ bem grunb bauen* 10

m ®a *?at cr fant 3lf*a &*& 8anfc untoettoeffen in ainem grofen fteinen Si!' 8ra& gef unben, in ain f$6n$, toeifc tutf) aingetmd (et. unb fant Suttopia

teib ift in ainem pleien farcfy gefunben tootben. zooSl ®tfcr W°ff £wntid) if* in *aifer §aiuric$$ grofe ungnab gefaflen, tlwT*011 tt)C8cn ba^ et mit be* *aifcr* wuttet (etti$ fd)teiben feiner fcfytoeftet) 15 ju fcfyaffen ijat gc^ept unb gebutet, unb ijat in ber faifer toeflen facfyen. ba ift et auff bag f<$(ofc gatdfeuftain bei gieffen enttunen, batin §at in bet laifet/ mot 2 iat betegett, Ijat abet bag fcfytofc nit Itinben getoinen. ba ift in bet laifet mit tiften angaugen, bamit et in au$ bem fc^Cog pting, [ioa] unb l?at im jfigefagt, et toefle im am leben nid^tj tljon. ba ijat ficfy bet 20 bif^off mit feinen bienern etgeben unb [ift] au$ bemJci)(of$ gangen. ba

3. Anno domini 1047 ift faifer £ainri<fc be8 toierten cannier, mit namen £ainricu*, jfi ainem bifc^off jfi 2lug*»urg au* gefebefft bed faifer* erroelt worben, eemal* fein oorfarr bifd)off (Sberljarb begraben ift worben. bifer bifeboff £ainrid) ift al* ain gewattiger cannier geweffen bei bem faifer, bafj er ba* ro. rcic^ geregiert bat. bifer bifdjoff b,at bie nibergefallen firdjen unfer Hebe [81. llb] Srawen wiberumb auffgebauen mit ben gebaunen fircbtfciren ober porten, bie nod) ftanbt, unb bie ^falfc. 11. SDiefer Slbfafc febjt in b. 14. 2>ifer bifaoff ift bem faifer bargeben worben, ba§ er mit ber faiferin $ fefcaffen b,ab, etli^ f^reiben, er b,ab mit be« faifer* f^wejter jfi fc^affen geb,ept, barumb er in be* faifer* ungnab ijt gefaUen. unb ift gefloctyen auff ba* feft \&)\o§ 8alden« jtain bei Dteffelwang, ba b.at im ber faifer nacbgefcengt unb ba* fc^lo§ lange jeit befeffen unb umb» , legert. ba nun ber faifer baran oerjweifflet ift, bafj er ba* fcblofj nit gewinen funb, ift er in tcbing*roei* mit lifien angangen unb bat bem bifctyoff fein leben cerfprocfecn j ber b,at ba* f(^lo§ auffgeben, ba ift ber bifeboff burcb, [JBl. 12*1 be* faifer* biener gen Wug*purg geftert worben, bie im toil fpot* unb pein foaben antb.au unb feine gromen ber gme$t mit ainem foifeigen b,ol^ wie bie fpinblen burdjftocben, unb tjabent im am leben ni^ tb,an unb baben ben bifaoff feinen aignen biencrn uberanbtwurt.

1. ©raf ^onrab toon 53at^aufcn 3. SBtf^of $«nrtdb II. (reaictcnb iibergab im 3. 1065 ba8 ©$fo& Uffenbcrg toon 1047—1063), t. §emrt($$ III. ^a^- mit aKer ^utetyflr bem SDiori^fttft, u?o* Ian, bigger 3)om))ro^ toon ©o^lar, ber buxtf) 93tf<$of (SmBrico in ben @tanb ge* ben faifer al« tanjler na<$ 3talicn be^ fc^t wurbe, nacfybem er tte@tiitungburc^ gicttet ^atte,

ci.qene (gc^enfung toerm^rt, ^njolf ^ano« 4. @. ^ieriiber noc^ 5Keij, S)te SBtlb*

niter aufjuftetten.^raun^tf^.I^.SOO. trerfe an ber (Srgtljiire be« StugSburger

2. Ur! dd. 23. 91oto. 1071 in Mon. 2)ome«, ©tutta. 1885. Boic. XXXa @. 8.

Digitized by

Google

2>te altcfic 3eit MS 1348. 19

tyaBen in be$ laifers biencr angenomen unb mit feinen bienern gen Slugs* jmrg geficrt; unb auff bem toeg Ijaben fie bem tifefyoff ain tyitfcin ftrinbet bur<fy beib gromen geftod&en. bcr I?at barnacfy mit fcfymerfcen, teib, fd^anb unb fpot getebt K 5 Anno domini 1066 tft ain fottcfye grofe tljeure ju 2lug$purg ge* toeffen, bafc ait teut finb ljungers geftorben 2.

Anno domini 1082 ift fant 2Rorifcen fircfy Ijie berprunen. *jjj- 9C

Anno domini 1084 ift SlugSpurg Don Ijer^og Hermann, genannt ©olea Don Sotljeringen, bcr bon ben ©d^maben gfi ainem ro. ling toa$ io auffgetoorfen , belegert unb befeffen toorben, ber bifefyoff ©enfrib ju Slugs* purg Ijiutnegf geficrt unb gfangen getegt 3.

3n bifem jar ift bie ftat 3lug«purg bur$ untreu betrogeuticty *>on®f-^ ben feinben etngeuomen morben ; bie ijaben bawacfy ber tljomljern ctofter jerriffen unb beraupt unb bie ^Pfatfe unb 3 cappellen, fant peters, fant 15 9flicfyet$ unb fant Sorinfeen, bie auff bem gron^off finb geftanben, t>er* prinbt 4.

[iob] Anno domini 1085, al$ faifer £>ainri# toon SRorn ift socmen, l)at er bie ftat 2lug«p urg belegert unb gerounnen unb fie toon ben unred^ten be* ftfcern ertebiget5, toon ben tyerfcogeu ®u>etpl)one unb 33ercfytolbo ju 2o©cfyttoaben unb anbern6.

Anno domini 1088 l)at ^er^og ®n>elff bie ftat 2tug$i>urg belegert *$•£ unb gemunnen unb bifd)off ©etyfribeu nriberumb gefangen fyiutoegfgefiert in ba$ fcfylofc SRatoen^urg. ju btfer jeit ift bie ftat 2lug$purg genugfam mit mauren betuart getueffen , aber toon ben b&fen, untreuen menfefyeu ift

5. $iefer unb bcr nad)fte 5lbfafe fefylt in b. 11. roegfgefiert u. in tfyuren gelegt, bo# balb

ttiber au8gelau§en. 17. aid f. £. t». ft. fjerauS ift jogen. 21. A. d. 1088 ift $. ©to.

wiberutnb fur 91. fomen, bie beleaat u. gen>. u. b. 8. gefangen wegf in ba« fc^lo§ ft., ba ift cr 2 jar gefangen gelegen u. nit mit ainer flainen fumma gelfc nuberumfr lebig gemacfyt worben.

1. ©. baju bieWnm. 4 in 2lug$B. folgtc erft Bet ber (Sttma&me ber ©tabt ©t.s<Sfcon. I©. 300. im 3. 1088. $g(. C 302, 2 mit 2(nm.

2. Ann. Aug. 1. c. unter 1069. ©. ©tatin II ©. 25.

3. S)er toon ben Stberfadjem §etn* 4. 2)ie8 gefc^a^ bei ber (Sometime ber n<$« IV. nad) bem £obe SRubolfg toon ©tabt im 3. 1084. Ann. Aug. a. h. a. 9tyeinfelben aufgefteflte neue ©cgenfimig 5. 2)erau83tatfen£egenfeinegeinbe ®raf Hermann toon ©aim (in Sotfyimgen fyeranste&enbe $. §eimidj IV. toevanlagte unb granfen Bcgiitcrt) riitfte im 3. 1081 biefelben in fcer Wafy toom 6. auf ben toor bie@tatt, mufete aber, nac^bem er 7. &ug. ^uriicfjurceic^cn unb $idt bairn bte S5orftabte angejiinbet unb bie Umge» feinen @injug in bie ©tabt. ©. Ann. genb toerttoiiftet ^atte, in ^er^anblunflen Aug. 1084 ; Witter I ©. 548.

mit ber ©tabt treten unb o^ne @rfolg 6. ©emeint ift ^BeXf toon SBa^ern unb

aojtetjen. Ann. Aug. a. h. a. 3)ie ©c= S3ert^clb,ber©o^nbeS gefatteneu ©c^n>a»

fangenna^me unb Sh$egtii^rung beg !ai« bent;ersog8 9liifcolf (be8 ©egenfiJntgg

fcrtic^ gefinnten S3if(^ot8 ©iegfrieb er= §einric^g IV.).

2*

Digitized by

Google

20

VII. 3)ic ©frrontf toon (Siemens ©enber.

fie ju ben ofterlicfyen gcttcn ubcrgcbcn toorben, unb tyafcen bie maur bis in bobcn jcrftcrt unb abpxotyn K

Anno domini 1100 Ijat bcr bifc$off unb [btc] burger bie ftat Slug** jmrg ertoeittert unb fant Urlic^^ unb fant SCfra ctofter, bajumate tor ber ftat getegen, mit ber ftat ringlmaur eingef<$(ofJen 2. »

Anno domini 1131, ate finig SotljariuS tm 2Betfc$tanb Ijat hrieg gefiert unb am IjerauSjiecfyen gen SlngSpurg lam , Ijat er ba bie Dorftat mit bem fd&toert, feur unb pranbt serberpt unb jereeft, unb ift bajmnal p f alfegraff $artmanu toon SBitetepacty bifctyof getoeffen 3.

m's i11&J Anno domini 1135, ate fant Sergen clofter ain f$tec$ten anfattgio ju bem erften Ijat getyept unb cefla ge^aiffen l)at, ba Ijat ba$ copttcf Ijte gu bem t^um e$ mit giltten gemert unb ba canonici regulares geftiff t 4. unb folios tyat bifc^off SBalttyer, ain pfatfcgraff &on Tubingen, beftett Anno domini 1151 im mafyen ift fant $eter$ fircty $ie fcerprfinnen.

^•8C Anno domini 1187 ift ber ©arbaroffa, laifer griberic^, ain15 Ijerjjog ju ©cfytoaben, ju SlugSpurg getoeffen mit feinen ffinen K

m. ®e* $aM8en Sreufc clofter Ijie ift ju bem erften geftanben unb f un*

3. Anno 1100 tjat abbt $. jft f. Utl. baft d. mit etlt$cn tjdufern eroeittett u. ain neue maur umb lai cl. gefiett. jfi bifer jeit &at man aud) bie fiatmaur tmberumb auffbauen u. bie ft. tteitttt gemac^t u. f. Utl. cl., bed cor ber ft. ift [931. 13b] gelegen , in bie tinefmaua, bie ber b. u. bie burger gebauen fcaben , eingefangen ttorben, bamit bie feinb nit fl$ in bem cl. auffentb,alten imgen. 6. aid ber ro. f. fi. au* bem SB. ift jogen , b,at er bie ». jft V. gar oerprenbt erefft u. geptinbert, u. ift jfi b. j. $., ain pfaljjgraff ». 2B. bie b. geweffen, ain freezer, junger man. 10. A. d.

1135 ift bit f. 3. cl. bauen worben, batjfi bie tbomb,errn ju unfer liebe grauen etlic^e jin« u. gilt b,aben geben. 14. ift bie fcorftat mitfampt f. $. f. »erprunen.

1. 3>ie (Sinnafyne ber @tabt erfolgte im Styril be83atyre« 1088 an einem ni$t gan$ fic&er feftfte^enben £age (Often tear am 1 6. Styrtf). SBat. Ann. Aug. a. h. a. ; (Sffefrirb, Mon. Germ. Script. VI a. h. a. (@. 207); 33ernolb, 1. c. Script. V ©. 455; Hist Welf. 1. c. Script. XXI ©. 461.

2. ©. often @. 9, 8.

3. @. ilbcr ben.bamalS regterenben S3tf(^of Hermann (ni<$t #artmann) bie au$tii£rli$e 2ftonogra£t>te ©ebelcg, S)a« Seben unb SBtrfen beg S3ifc^of« Hermann toon Hugsburg toom 3. 1096—1133, 2lug?b. 1870. «tf$of ©ermaun trat in bem flantyfe jtollc^en ^. Sot^ar unb ben ©taufern auf @eite Sotyats, trdljrcnb bie S3iirgei fc^aft filr bie lefeteren $artet na^m. Sot^ar beniifcte cinm bei fciner Hntt>efcn» tyeit in Sugeburg am 28. Slug. 1132 exit* flanbenen geringfiigigen 3»ifi atoifaen

ben SBiirgern unb Seuten fetnes ©efotgefi, urn untcr berS3iirgerfc^aftein fc^redlic^ce 8(utbab anutttc^ten unb bie <5tabt gu jerfiiJren. Sgl. Ann. Hildesh., Mon. Germ. Script. Ill @. 115 ; Ann. Erph. Script. VI ©. 539; bag @d>retben be« ©i|'d?ofg bei@ccarb, Corp. hist. II ©.364. @. ©ebele 1. c. @. lOoff. ; ©tefebre^t IV e. 76 ff#; 3affrf, ©efc^. b. b. ^ei(^e« unter 2otbar bem @ac^fen &. 122 ff.; SBraun, S3tfcb. II @. 75 ff.

4. @ie^e ben 3lu6gug ber Urfunbc dd. 12. mi* 1135 bet Eraun, 53ifc^. n @. 89 ff. ; bag §ttft tear etn reguliertefi Sanonifatftift 2lugufiinerorben«. @. fiber bie Slbftammung be« in SRebe fie^enben ©I* fd^ofg Salter ibraun, «ii*. II ®. 82 ff.

5. SBgl. aud^ bie Ann. S. Udalr. et Afrae Aug. in Mon. Germ. Script. XVII®. 430, 51.

Digitized by

Google

3>ie Sltefle 3eit BU 1348.

21

btert getceffen ain capefl in font 9Ucfou« eer jfi 9Kuttcr^offcn , nit t»eit Don ©iberbacty1; barnacty tft e$ burcty bifctyoff Sonrabt2, graffen bon 8ufcetftatn, auff ben $ametberg berenbett unb transfertert toorben.

^Difcr btfc&off Ijat ju fant Urftc§ fant ©enebtct* orben angenonten °j*jycr

5 unb ongclcgt unb ntd&febeSberottnber ba« biftumb regtert. anno 1154 s.

Damcuty btfd^off Ubatfcatcu«, ain graff bon£ennentoc$4, bad cloftcr

toon bent $amet in bie flat augtyurg berenbett, tote eS in ainem brieff

beioiffen UHtt, tote Ijernacty botgt6: [ilb] In nomine domini amen.

Udalscalcue, dei favente misericordia Augustensis ecclesie minister

lohumilia, omnibus in Cristo credentibusetc. Qualiter praedecessor noster Conradus episcopus conventum religiosorum sancte Crucis in civitate Augusta a loco, qui dicitur Mutershoffen, ad alium locum, qui Hamel nuncupatur. et infra: monasterium vero eadem oportunitate maturiori consilio in Augustam civitatem transtulimus etc. facta sunt hec anno .

u domini 1194. indicione 12 6.

Anno domini 1182 ift bie borjlat bei fant SWargaretljen berprunnen, unb barnacty, ba fie totberuntb gebauen ift toorben, tft fie in bie ftat etn* gefangen unb mit ber ntaur untgeben toorben 7.

Unber btfd&off $artmann, graffen bon DtUtngen, toelctyer ber (efcft 20 graff tft getoeffen oon fant Utluty* gefc^tectyt8 unb angefangen l?at ju

5. (91. 14*] A. d. 1194 ift td t>. dr. cl. t»tc gttwutn w., be* bartjot jft SW. ift gtjlanten nit wtit ten 9.. tockfci lit ebtlleut ». 8. fctben geflifft. fcflcl Ubrige fowie btr nS$fte Hbfafc febjt in b.

1. ©. fiber bie fifteflen 3eiten blefe* JttojterG (8uaufttnerorben«) @teic$ete, «rcblto f. bie ®ef<$. be« ©t«n)nm« 8ug«« burg H @. 372.

2. ©Ityof itpnrab IH. ©. fiber feine Slbftammung ©rami, ©if<$. II @. 104 ff.

3. e. ©rami, ©if$. II €>. 138.

4. UbalfcalcuS war nac$©raun einer ton (Sfcbenfo&e. <5t regime toon 1184 1202.

5. 3Hefe« iHoffcr regulierter <5$or- ^erren fcugufHnerorbeuS, begrfinbet im 12. 3bbt., jtanb juerft In 9Rutter«Wen bet Slfcelbnrg; toon ba rourbe c$ unter ©tft^of itonrab (1150—1167) auf ben $figet $amel tocrfefct, roo tQ jeboc^ ni$t lange bllcb , inbtm no<$ ju 3ettcn be« genanntett ©lf<$ofe« aunt |>ofpitale bed hi. IhreujeS nadj HugSburg toerlegt rourbe. ©. bteju @tel<$ete, $lst$. Hug«b. II 6.81.

6. (5$ f$eint bie in unferent 5Eerkgege« bene Urfunbenftette cine ©earbettung ber* felben Urhtnbe ju fein, toon ber @tet<$ele 1. c. fcnm.4 einen SluSntg gibt 2)er *Bort« laut ber betreffenben ©teflen bei@tei<$ele i(t fotgenber (bie (Singang«formel fe&tt) : Noverit it&que omnium diligens so- lercia, qualiter predecessor noster pie recordationis Cunradus conventum religiosorum sancte Crucis in civitate Augusta a loco , qui Muttershoven dicitur, ad locum alium, qui Hamel nuncupatur, melioratibus quidem con-

sideracione transposuerit Mo-

nasterio vero eodem pro temporis op- portunitate maturiori consilio in civi- tatem Augustam translato . . . donatio .... est confirmata etc. 93gl. bte (Sin* teitung ju ©enter ©. XXIX.

7. $gt. bie (S^ronlf ton (Srb. ©a^r- au« in ben Bugeb. (S^ron. I ©. 220, 2; bie »ett.Htejul.c.@.246# 9; 0308,1.

8. <5r regterte toon 1248—1286.

Digitized by

Google

22

VII. 2>ie (£&rontf fcon (Siemens ©enber.

rcgicrcn anno 1253 unb tft ber atterfanftmiitigeft unb giitttgeft tnenfc^ gemeffcn, unber tm fyrt ba$ biftumb faft abgenomen1, unb Ijat faum 100 ^funb pfennig auffjutyeben ge^ept, auSgencmen, ba$ im bte prtefter &er* pfltcfyt finb gett>effen ju geben, toietoot eg t>or jeiten 2000 pfunb pfetug ijat auff&uljeben geljept bifer btfefyoff Ijat bte flat unb fcfytojs DtUmgen & tntt atter juge^i5r ju bem biftumb geben unb bit bfirfer, IjBff unb gutter tnertyalb ber $)onau 2; unb bem tijumcapitet tyat et geben Ijerbi$§atb ber I)onau bis gen SBerb unb SRiebfingen &on ben bfirfern [na] ^Itnt^atm unb ©remain til bSrfcr unb gutter mit alter &ugety5r 3.

Dtfer bifefyoff Ijat l)te bad Ijailigen ©aifts tyttat bet bem SRottentljor io geftifft4 unb anberftoa au$ fyttat, d&fter, etmg meg unb jpenben ge* fHfft*.

Anno domini 1266 Ijat btfd)off $arttt)ig ju 2lug$purg bte fcogtet ju 2lug$purg fatfer §riberi$en unb feinen fitnen berlic^en. nac$ item abgang mtt tob tyat ftntg Sonrab bie bogtet ju 3lug^urg aucty tpetten 15 ^aben. ba Ijat man jnnfefyen tm unb bem btfe^ff unb capttet bifen &er* trag gemactyt unb attetn auff fein perfon berttdjen, nrie $ewac$ bolgt 6:

4. im Xeyte flatt 4ed' fie. 9. Anno domini 1252 ifi £artmanud, bet le&fi graff r»on Jtyburg unb fcitlingen Don fant Urlicb> gef$le<H jfi ainem bifaoff jfi 2lu*dpurg erwelt worben. bee ifi ber allerfenftmietigifi menfeb, geweffen, ber gefunben l?at migen werben. bei feiner regierung ifi bie tbomfircb, nibergefaflen. jfi ber felben jeit ifi bad bifiumb fo arm gehnffen, bafi ber bifefcoff nit 100 pfunb pfening bat auffjuljeben gefyapt, aufettjalb, bad im bie pricflerfcbafft fat mieffen geben, fo bad bifiumb [2)1. 14b] barter me ban 2000 pfunb pfening bat auffouljeben gebapt. bifer bifdjoff bat fdjlod unb fiat 2)iUingen mit aller jfigeborr jfi bem bifiumb geben unb oil borfer bid gen 2Berb jfi ber fiat. bedgleidjen (>at er bom tbomfiifft aucb, &il borfer unb gutter geben, bed afled fein waterlicb, erb ifi geweffen. 13. 2)iefer ganje 2lbfafe nebfi ber Urf. feb.lt in b.

©. bte ©tammtafel ber ©rafen toon 2)H» Ihtgen bet ©raun, 93ii<$. II @. 266.

1. ©. ju ber ,#bnabme" beg SBi«= tbumS unter SBtfd^of §artmann ettoa bte Sufammenfteflung ber SBerfaufe unb iSerpfanbuttgen bet SBrunner, SBettr. g. ©e{(^. ber 3Jlar!graffc^aft S3urgau tm 29. u. 30. 3al?re8ber. be8 ^i|l.trci«.8er. tm fftea *^3eg. f. @d;toabett u. 9^eub. ®. 92 %nm. ** unb bei 8eruer, 1. c. ©. 124«nm.56.

2. 2)tefe ®^en!ung erfolgtc burd^ Urf. toom 29. 3)ec. 1258. @. SBraun, ©if*. II®. 311 ff.

3. 3)er SBifc^of Wenfte bem 3)om= fajutet burcb Urf. toom 22. Slug. 1265 bie ^Pfarret 2Jlattbe^tngen (Sraun, SBticfy. II@.316) unb tm3a^e 1278 bte^farrei Oberbttttngen. ((Sbenba @. 318.)

4. 2)er genaue 3cttpun!t ber ©tif* tung be* @^ttal« lagt f4 utc^t (eftftctten.

©ie crftc befannte bterauf beaiiglidje Ur» funbe tft bteSBeftatigung be8$3eftfeftanbes be« ©pttals bur^ $apft 3nnocen$ IV. tm 3. 1245 (2tiig$b. Utf.«®. S3b. I @. 3 9Jr. 5), in loelcber btefer bie bem ©^ttalc toon fetnen SBorganaern toerlte^enen SfJec^te beftdttgt. 3)a« ©^ttal [tanb unmttielbar »or bem9lot^enXbunn itnfs auf bcr^tette, bte iefct ber ©raben unb bte jenfeits be^» felben liegenbe ©cbanje etnntmmt. ©. ©offmatm, 3)te 3lug«b. isBorftabt, ber Sagen^at8 genannt, in ber 3ettjd?rift b. ^ifl. «er. f. ©c&toaben u. 9^eub. Sabrg. 1882 ©. 181 ff. unb togt. im iibrtgeu ^rmann^ttt^efci^.bed b^- ©etfi*©ofpi= tat6 in 2(ug§b. ebenba , 3atyrgang 1879 @. 145 ff.; »taun,©ifj$.II ©342.

5. fiber bte SBegiinfttgung unb Uutet* fliijjung anberer ©pttaler burcb btefen ©tfd^of f. ©raun, ©tf$. U ©. 339 ff .

6. SBgl obett @. 14 mtt aum. 6.

Digitized by

Google

2>ie Sltefte 3«t bi« 1348.

23

Nos Hartmannus, dei gratia episcopus Augustensis etc Nos

ecclesie nostre tranquillitati cupientes prospicere maturo consilio etc. magnificum virum dominum Conradum secundum, Iherusalem regem ducemque Sue vie illustrem, nobis eligimus ad v oca turn personam ipsius 5 tamen non regie dignitatis advocatiam nostre civitatis et villarum cum suis attinentiis in feudum conferentes, qui fidem in manibus nostris dedit, promittens, se omnia subscripta fideliter servaturum etc. Testes : Leupoldus propositus Bischoffzelle , Eberhardus pincerna canonicus Constantiensis , Wolcamarus de Caminata et Marquardus filius ejus, io dominus Hermannus de Heginberg, Seyfridus dominus de Dornsperg. datum 1266 *.

[i2b] £)arnac$ ift bie bogtet an ben to. finig SRubotffen fomen unb an feinen fun 2Ubred)ten, tyerfcogen jfi Dfterrei#.

3n bet sorftat gegen $auftetten toarfe am 2Bagenl?a($ ftnb etltc$e «|i. y uljaufer unb atn tljuren, gegen Satyren toarfc geftanben, in grunb abproctyen iDotbcn 2.

Anno domini 1265 Ijaben bie ©arfuffer atn ftabel unb 2 Ijaufer bet

7. 6o in ben Mon. Boic. 1. c, bei genbet: serritarum. 8. 6. bieju tie 3tua.cn in ber

angej. Urf. in ben Mon. Boic. 14. A. d. 1262 if) bie oorfiat ©ot b. ftottentfeot auferb^Ib

bH 6pital# gea,en $. warti am ffi. tnitfampt ainem tauten in gcunb abbroAjen toorben.

BIS $er$og tfonrabin toon (Sdjtoaben im 3. 1264 tntt fc incut O&etm* $crjog Sub' ttig &on ©apcrn, in Bugeburg toetlte, nabm cr bic ©tabt ouf brci 3a$rc in <&tff\Tm unb edpufc, rooUte aber feme Bnfprflctye toegen bc« #ogteirc($te$ toon einem Urt$eU«[prnc$ ber gttrfien ab&a'nglg macben. 2>te In ber angegoaenen $nmer» rung eroS$nteUrf.t>om 3.0fU266 bcic^rt un«,ba6 ber ©ifc$of $artmann bem $er*og £onrabra(tn$inbli<! auf benduftaub jet* ner£tti$e j bie^ogtet iibcr bieStabt fammt aflem ^ube^Sr iibertraat, bod? fo, bag fie Urn nur fiir fcine ^erfon unb feine 2eibe*erbcn, ni<$t aber bermb'ge felnet ffirflttcbenSBfirbejufie&c; jcbe ©crpfan- bung, 3er|liidtlung, ©eraufeerung mar au$gef($loffen. irofebem fcerpfanbete Sonrabhi bie S3ogtet burd> Urf. toom 10. 3«n. 1268 (Mon. Boic. XXX* SRr. 821 &. 365 ff.) an feinen O&eim ?ubnrig, worauf am 24. Oft. 1269 cin $ertrag j»if(^cn S3tf$of unb 2)omfapitel eincr» feit«* unb ber #ilrgerf$aft anbrerfeits ah getyloffen wurbe (Mon. Boic. XXX* 5fr. 107 ©. 116), bem*ufoige fi$ erfterer »erpfft($tet, bie ISogtei niemanbem ju

iibertragen, [et benn einem *uf ftnfttgem rBmifdjjen ^8ntg 2)a $erjog Subttrig bie 33ogtei nic&t laffen toottte, fam eS *um tfampfe $tt)ifcfyen bem ©tftfof unb bem $er$oge, infolge beffen lefct rer burc$ Urf. toom 31. 2flar& 1270 (Mon. Boic. XXX* 9fr. 418 @. 118 ff.) auf btefelBe t>erjt#tete. 3ur £t\t ber flbfaffung be« 3(ug«b. ©tabt»5Bu(^c« flnben tt>ir bie 5Boatet bereitt in ben $anbm bed ^3nig« ^uboif, otyne bag totrjebo^ roiigten, trie cr biefelbe crlangt. Uber ben Gtyarafter ber Sogtei fett SRubolf f. grensborff 1. c. ©. XVII u. ffieijenfiein 1. c. @. 83 ff.

1. 2Ba« ©enber tier mitt&cilt, tft etn. Slegefl, jufammengefteflt aus ©orten be« 2enor« ber in ber fcor&crgetyenben ^flnrn. befproc&enen Urf. beg ©tf($of« ^artmann bom 3. Oft. 1266, toeldje eingcfaoben ip in eine Urf. bed §er$og3 k. J?onrabin, abgcbrucft in Mon. Boic. ©b. XXX* ftr. 810 @. 344.

2. ©. liber bie ©orftabt SBagen^alS aucb ben s2luffafe ^ranjlerd in ber 9ug8* burger ^ofijeitung. Sa^rgang 1882.

Digitized by

Google

24

VII. 2>ic (E&rouif toon (Siemens @cnber.

bcr maur jfi 5lug$purg t>on bem tljfimcapitd laufft, baljin am ctofter unb firemen ju bauen, »tc in bem brieff berna($ bolgt *:

In nomine domine amen. Nos Ludovicus, dei gratia propositus Augustensis, Seyfridus, eadem gratia decanus, totumque capitulum ecclesie Augustensis. et infra: duas domos in civitate nostra iure 5 proprietatis etc. datum 1265. ad idem in litteris: in nomine do- mini amen, quod nos Marquardus, ecclesie Augustensis scolasticus, de consensu et beneplacito capituli nostri pro communi transitu viam dedimus per aream Rudolphi dicti Schmiehary, que in ecclesia nostra offitio attinet scolastarie , pro quo transitu , quern obtinuerunt apud 10 nos in Cristo dilecti fratres minores in nostra civitate commorantes, ampliata est eorum area usque ad murum civitatis de communi civium voluntate. datum 1265.

c 305,26. [13»] Anno domini 1276 ift bcr ftat bucty beftett foorben2.

c 306,5. Anno domini 1290 ift ba$ SRatljauS fcerprunnen. is

c3oe,4. 3tcm ben iuben ifl am atgen bab ertaupt toorben3.

©ant Jtartjerina ctofter ^rebiger orben* ift auff be$ bifctyoff* non 8lug$purg$ grunb unb boben burcty bifctyoffe anfendlicty geftifft toorben 4, unb anno domini 1 270 pnb ba geweffen ebetfrauen, unb frau Satljerina, Don cblem ftamm geboren, ift ba priorin getueffen, unb anno domini 20 1353 ift junffrau SlgneS/ margtaffin bon ©urgam ba ain dofterfrau

2. [91. 15*] 3n bifem jar fcabent bie ». btttbet \)k »on bem tbomjtifft faufft 2 baufer, garten, flabel unb binnen, fcabent bafelben $in (jebauen ba* defter u. linfren. Die Uil. fe&lt in b. 16. Differ »bfafr fe*lt in b.

U ©. tyqu ben ftaffafc tfrSnjlerS, 3>le 9Hinoriten in $ug«burg in bcr ©cil. jur 2(ug«b. ^ofheitung, 3abrg. 1884 SRr. 7 u. 8, too btc 3«ngniffc bcr Stags* burgtfd)en ©efd)td)t$quetten fiber bad Sluffommen unb btc frityeften @d)idfalc bcr Sflinoriten in StagSburg $ufammen« geftettt unb t>iebie«bejdglic&en3luffiettun. gen fpSterer ©efd>lcbtsfa)reiber eincr ein» getyenben tfritif untenogen finb. 2>a$ toon ©enber mttgetfyeute Urtunbttd)e ifl, roie lctd?t erftc$tii($, nur bte ©earbeitung eincr ttnn toorliegenben Urfunbe in bcr Brt, tote toir fie oben @. 23 2tnm. 1 Icnncn gelernt

2. 6. im aflgcmelnen btc (Smleitung 2Rft?er« ju bem toon i^m t>erau«gegebenen @tabtbu<$e. 2>le Urf. JWnig HubotfS dd. StagSburg, 9. 2R8r* 1276, bur$ toeldje er ben $ug«burger ©firgern btc Stalegung cincd @tabtre$tbuc$cS gepattet,

ift nnn gcbrutft im ftag«b. Urf.-©. I ©. 37 Sflx. 51.

3. 2>ieUrf., bur<$ toeld&e ben Suben tyr cigen ©ab crlaubt wurbe, dd. 5.3>ec. 1290, ift nun aud)gcbrudt im©tabtbudfr ©. 58.

4. Um ben „auf bem ©rieT mo^nen- ben JHofterfrauen $rcbigerorben« bie ubcrfiebetung in bie ©tobt ju ermBg- U$en, tourbe ibnen toon ©ifc$of $art« mann ein Etafc in ber ^farrci @t. SHorife jum ©an eincr &tr$e unb eines JcMoftert

?iegen Slbtrctung cine« anberen ®runbc« aut Urt. dd. 5. Slug. 1251 ftberlaffcn. ©raun, ©if*. II e. 319 ff. @. im ubrigen fiber bie ^nfdnge bed Ptoftere $5rmann, (Srinnerungen an ba« e^e- malige graucnflofter €t itat^arina in «ug«bura in bcr 3eitWrtft be« (lift. ©et. f. @*waben unb Wcuburg, Sa^rg. 1882 @. 358 ff.

Digitized by

Google

£>ie Mteftc Beit bid 1348.

25

getoeffen, toic fforficty anjcigt in ben brieffen, in ber iibergebung ettictyer gflttet bem ctoftcr Don item bfiterlictyen crb !.

SBBotffart bon 9?ot$ ift anno domini 1288 jfi aincm bifc^off jfi 8tog«purg ertodt toorben2 unb Ijat tot 3. Jar feincr tegtcrung berfefcte

5 gutter ton feinen borfaren ertebiget unb auSgeben 7000 pfunb ^fentng »ug$purger toerung 3. bifer bifctyoff Ijat nocty bie f^lif jet jfi ben ftat* tljoren geljapt unb anbete oberfait4, bie er ainstaits Ijie ainem rat tyat gfi lauffen geben urn ain grofe fumma gelt$, barum er bit gutter unb etfid)e fd&tofc $at faufft, ate ©etyffersperg , §aQptx$, (Srdentat, #attenberg,

io ©dotted unb [i3b] ^faffen^aufen mit after jugeljSr, ba$ fc^fofc $offen unb bte pfarr ©eeg unb in ber margrafffctyafft ©urgau unb in bent borf 5ftau 100 mar<f etorigS jinS5.

©ifctyoff SBotffart $at ainent rat unb [tat aus gnaben mit btfem

3. [91. 15*>) Anno domini 1288 ift SBolfftart »on JRotaw, ain gebornet ebler 6*wab, jfi ainem bifaoff jft 9ugipurg erwelt toorben. biftr blfaoff bat grofe jtoitreflt mit bem fcerfrog oon ©apun gebept von ber »ogtei roegen jft fcugtyurg, batumb bet fcetfcog auff bem ©aifyerg bet ber fiat fcieffen ain ft^lod bat lauffen bauen. ba bifet oertrag in mitlet jeit ift bef$t$en, wie ber na<$» ©olgent brief ift antigen If. »nm. 2]. 7. Bifaoff ©olffart $at gebept aOe oberfait in bet flat Huglpurg unb bie fdjliffd jfi ber fiat tbon, bie er jum tail oerenbert unb ainem rat bie jfl 9lug«« pura jefauffen bat geben umb ain grofe fumma [91. 16b] gelfc, batumb ber bifaoff faufft bat oil botfer, jin#, tbenbt unb gilt unb falofer, in ber margraf$afft Sutgato 100 martf j&rtMbl jinl, item bie MlSftt mit aQer jftgebon: 6etoffer*perg, $a*petg, (Sdentafl, £attenberg, «Pfaffen$aufen unb €$3negf. bat aud? funft oil oerfejjter gflttet geleft unb faulben abjalt.

1. 2Ran glaubt bte ffictye ber ©or* flefcerinncu biefed JMofterd erft toom 3a$re 1273 an aid t?tftotifd> begrfiubct bctra*- ten ju bfirfen; bie in bem genann* ten 3a^re begtaubigte Dberfn r)le{j ©crtrub. @. Jpfamann 1. c. 3al?rg. 1882 @. 358. €>. fiber Stoned toon ©urgau bie audffi&ril*en ^fctyctiungen ©run- net* in beffen ©citr. j. ©<f*. ber 2Rart- graffrtaft ©urgau tm 29. n. 30. 3a^r«ber. bed biff. &rei8'$er. im ffieg.-©e$. toon @^»aBen unb flieu&urg @. 108 ff., n>o au* lt>rc« £eftamente6 dd. 17. 2Ran 1353 (Smjabnung getban »irb, burq wetcbed fte jruei $8fe ju ©gggingen u. @cr)tt>abe(f ban iWofler toermac^t 2)icfc Urt. f^etnt @cnber tm Suge ju (aben. 33a(. tftqu auc^f ben 3. 3at?rcSbet. bed ^ift. Sa. tm tooriaen Oberbonautrcife fflr bad 3abr 1837 @. 63.

2. SBotffiart toon 9tot toar ©ifc^of toon 1288— 1302.— 2)er in berS3ariante mitget^eilte .brief' ijl cine freie SBicber-

gabe ber Urfunbe in ben Mon. Boic. »b. XXX» <Rr. 186 @. 213. »gl baau bie Urt. dd. griebberg 8. geb. 1492 ebenba Wx. 185 @. 209 unbf. ©raun, ©if*, n ©. 382 ; Sliqler n ©. 132 unb 164.

3. ®. tm attgemeinen liber bie i^Sufc (unb ©^enfungen) biefed rei^en Oif^ofd ©raun, ©if*. II ©. 359 ff.

4. ©ercttd ©if*. $artmann (f. oben @. 22) f)atte p* in etnem mit ben ©fir- gem abgef*loffenen ©eralei*e, in n?e(» *em er au* toer|*iebene Saflen ber ©fir* gerf^aft auftob, bad 3uge(lanbni6 ma*en mfiffen. bafj tn3Mlunftfa'mmtlt*eX^ore ber @tabt in bcr ©ttrger ©etoalt unb Ob^ut fein foEten. Urt. dd. Gunzzille, 9. 2M 1251 im Urf.«©. I €>. 9 9lr. 9.

5. ©. itcju ©raun, ©if*. II @.365 unb togl. ©runner, ©ettr. gur ©ef*. ber 3Warfgraff*aft ©urgau 1. c. @. 95.

Digitized by

Google

26 VII. 2)ic (E^ronif toon (Siemens ©enber.

na^bolgenben brieff 4 Jar tang am umgett ju nemen t>ertDtIltget , anno domini 1290 * :

In nomine domini amen. Nos Wolffhardus, dei gratia etc. dilec- torum nobis civium civitatis nostre Augustensis precibus inclinati ipsius capituli nostri accedente consensu, concedimus atque indul-5

gemus etc. datum Auguste anno domini 1290 quarto idus

aprilis 2.

$erariberumb Ijat ain rat bife$ reber$ geben :

2Bir bte ratSgeben bet flat Jlugfyurg tljonb fuubt alien benen, bie btfen brieff lefent, fySrent ober fedjent, bag unfer fyerr btfdjoff SBolffart t>on io

2tug«purg burd> unfer betty :c. [uft] bifer brieff roarb geben jfi 9fog$*

yurg, ba toon Srifit gepurt toaren 1290 tat an bem funqrtag nadj fant Ityburtii tagger oo x fant 3ergen tag ifl

Anno domini 1290 ift fant SDiargretljen defter fyte bur$ bifctyoff SBolffart unb bon aincm capitel unb toon ben ebelleutten toon SRott an* is fendlicty geftifft toorben an ber SBertacty 2 obex 3 meil bon 2lug$purg. barnacty ift e$ betenbert unb gen 2lug$purg tran«feriert toorben in bie ftat 4.

[®a«] ^rebigerclofter, ba bor jcttcn teniptariljerrn finb getoeffen, ift burd) etticty graffen unb ainen bifefyoff bon Slugfyurg geftifft morben. 20 bifer orben Ijat ain anfang getyept anno domini 1 200 ju ber geit be$ bapft$ Onnocentii be$ brttten, ober, ate etficty toellen, anno [i4b] domini 1127 ju ber jeit bed bapfta #onorii bed anbern, unb finb bie templier* Ijerrn faft mec^tig getoeffen in bit orten unb bon eblem ftam geboren. bife templierljerrn aUe finb auf ain geit in alien lanben an& etlictyen ur* 25,

2. $ifet bifd)off ©clffart fyat au£ befunbtrcr (jnab bit aintm rat vermilgct ain umbgclt jft ncmtii, wit in nadjoolgenbtm brieff ©ernomen witt. (ftolgt bie beutfdjc Utf., bte in a auf '£1. 13*/^> fhfct.) 25. ttmplari.

1. 3m 13. 3bbt. max ber ©tabt 3. 2)ie[e Urf. dd. 16. %tl 1290 ift 2faa«&urg toon ben ©tf#3fen after bte abgcbrudt m Mon. Boic XXXIII* SRr. (Srpebung eine* UngelbeS geflattet toor- 177 @. 198; bei 2kaun, Not. hist.litt. ben, in ber ftegel filr fiirjere 3eit unb IV@.131ftr.II; bet 3atf. S3t>c$. <5$rtft. unter ©efttmmung ber 3toede, benen bte toon ^tabton €>. 204 ; tm £enor bet ©teuer bienen foflte. $gl. bie Urf. be« ©raun. ©ifa. II £. 377.

#ifc&. §artmann dd. 4. Wlai 1251 4, 2)ie @tiftnng be* 5TXcfterd mug

(3lug«b. Urf.<33. I @. 12 «Rr. 13) t>om fc^ott frtt^er ftattgefunben (jaben, benn

30. Wlax 1270 (Mon. Boic. XXX* bereits tm & 1285 trtrb bent fc$on be*

©. 121 ftr. 109); f. junt (Sanjen gren«« fhfanben Softer bte toon bem 2>omcaj>t.

borff, «ng«b. ©t.«(5^ron. I @. 157, 4. tular SBolftarb toon 9tot gefebenfte $t\t$t

2. Stefc Urf. ift abgebiudt in Mon. ju (g^^isburg burc^ btfdJiJflic^e ©efiatt- Boic. XXXin^ Wx. 176 ©. 197. 3)a8 gung cintoerleibt S3raun, »i(c^. II 3)atum lautet bort: Datum Augurte. ©. 337, 360, an toclcty le^terer ©tette toon Anno domini. MCC Nonagesimo. V. noc$ anberen bem ^lofter ertotefencn Idus Aprilig (9. «prtlj. 2Bo^lt^aten bie fflebe ip.

Digitized by

Google

SDic altefte 3«t bt« 1348. 27

factyen bur# bapft Siemens ben 5. mit fyUf be$ fttugs bon grancfretcty anno domini 1307 abtyan toorben. ^Difcr temptterljerrn tyte gutter unb jtn$ unb beljauffung Ijat btfd&off Degentyarb geben ben minc^en fant £)omintcu$ unb ^Jrebiger orben unb etttcty jtn$ unb gilt ben clofterfrauen ju fant

s^atljerina1.

Anno domini 1298 an fant UrbanStag ift fant 3Kortfcen !trc$ urn* 25. m\. gefaflen 2.

Anno domini 1303 Ijat btfd^off £)egenl?atb, ain geborner frct^crr sen $etenftam unb mfitterljatb ain graff son DUfingen3, ber [tat Slugs*

10 purg bifeS na$gef<$rtben$ prtbttegtum geben4 : In nomine domine amen. Degenhardus, dei gratia electus et confirm atus ecclesie Augustensis episcopus etc. quapropter noverit solertia presentium et futurorum, quod cum venerabilis perfelicis memorie dominus Hartm annus, episco- pus nostre ecclesie Augustensis , avunculus et praedecessor noster di-

i5lectus} etc. [15*] Hujus rei testes sunt viri honorabiles et

domini discreti Rudolphus decanus, Eberhardus custos, m agister Burckhardus plebanus, Craffto scolasticus, magister Wolfframus cel- lerarius , Conradus de Rechberg canonicus nostre ecclesie, Hainricus Schungarius, Hainricus Portenarius, Rudigerus Longum- [i5b] pal-

20 Hum, cives Augustenses, et alii quamplures fide digni. datum et actum anno domini 1303.

S. Anno d. 1303 bat b. D. , ber ©aterbalb ain freifcer ». $. u. mfitterbalb ain graff »on 2>i!. lingen, ber flat Hug*purg auff ir bemie* [91. 18«] tig bit mit toerwilgung feinel captteli bad umb. gelt in aOer ma§ unb geftalt wrwiliget unb jftgelauffcn (fait), wie fcine wrfaten, bifdjoff £arrman unb bifaeff ©olffart jfi gelauffen fcaben, unb Ijanb beibe tail ainanber brieff unb figel geben. in folidjen brieffen jtnb jeugen genxffen ber JRftbolff tbombedjent, fcen (Jberbart cufte*, matjter ©urd". bart pfarer, Craffto fcolafticu*, maifler ©olfframui feUer tptr donrabt von fRe^berg, afle tbom. bmn bei b»ben gejiifftl, unb £ainrtcu* €$ongan»er, $ainricu6 «Portner, JRubiger fiangenmantel, burger ju fcug*purg, unb funft anber »i! glaubwitbiger, erbarr man.

1. 3)cr Orben ber Xcntyetyerren 2. Na% ityamm, Hier. Aug. II

nmrbe tm 3. 1118 untcr $apft #onoriu« ©. 10 fcatte biefeS (Sreignijj im 3. 1299

III. begriinbet unb im 3- 1312 burc$ ftattgefunben. Siemens V. (1307— 1314) aufbem #on» 3. 3)egenr)arb toon $eflenftetn toar

ul }u $ienne aufget)oben, nacfcbem in 33ifd^of toon 1302—1307; fctne 2ttutter

i^Tanfretc^ bte Orben«gfiter bereits tm MgneS tear tint Xocfyter be«©raf en #art*

3. 1307 unter fBntgti^e 3lbmhtiflratton mann won 2)ittingen. Sraun, ©tfc$. II

gefemmen. fflty ©tid>of ©egenbarb, @. 390.

ber berctt* hn 3-1307 ftarb, fonbern 4. ©tfc$of ®eaeutyarb toon BugSburg

©ifcfcof griebri^I. (1309—1331) raumte totcber^olt ben ffiolftarDf^en 9eed?tbrtcf

im 3. 1312 bem ^rebigerorben ben $of toom 7. «pril 1290 burc$ Ur!. toom

nnb bic^ircbe bcrXempefyenen in2(ugS« 30. SWai 1303, abgebruclt in Mon.Boic.

burg ein. 2Ba« bte auf baB ^at^arina. XXXIII* @. 3u6 ff. Mx. 252. SBenn

tlofter bejflalic^e 9?otij" Betrifft, fo ift ber 3)rud ber Urf. in ben Mon.Boic.

rtyttg , ba§ ©tfc^of 5)egen^arb etntgc rtd^tig ifi, fo Jat ficfc ©enber bei ber 3luf-

Ctnfunfte jur f$titx be« geped ber $(. gaMung ber B^gen tocrfc^iebene tt)ittrflr»

^atl^arina antDte« unb tym ben ^auf lic^e nnberungen aeftattct. 83gt bte (Stn*

eine« $ofe« Beflattgte. ©raun, ©if*. II leitung @. XXIX. 8. 393, 397.

Digitized by

Google

28 VII. 2)ie (Sfyronit toon (Siemens @enbcr.

JJ Anno domini 1331 ift bcm atten ®offenprot fein Ijaud toerprunnen, unb finb 3 perfon barin tob BeltBcn *.

lii wa» Anno domini 1333 am fuwptag ^^ bem Mffertag ift bie ©edengag 246,8. unb 3tffenn>afb, farit Urlidfrd ctofter, fant 3ttargaretl?en ctofter, bad SRot* tljor, bad bajfimat $aufteter tljor §ie&2, bcr @c$tt>ibog bid gen fant» SKicfoud unb btc ganj borftat, ob 250 IjSufer, gar ju )>u()>er unb efc$en berprunnen, unb ift bad feur in ainer fctymibten auffgangcn.

3u btfer jeit finb angcfangcn toorben ju madjen bic ftatgraben bet fant 3ergen 3. »«i. c Anno domini 1334, ba ain burger Ijie, ntit nanten ber ^Jortner, io ' berftanben $et, bag ber faifer toott atte tuben abbilgen, unb btfcr burger ntit ben iuben faft tool aind mad , entlenet er ain grofe funtnta getfc bon inen, bantit er ntit ber juben gut no# reiser umrb. ba aber bed faiferd berbott unb interbict nit wad