ioo

ICO

■o

'•CD

oo

TOKOHTO

•«^vj»'-^« »^»^ <:>% i>->-^ \' "i-

2.^ 0 r Ui 0 r t.

ttnaS ipätcr, al§ id) im ^oöcm"6cr bongen ^sa^xc?^ £)üffen 3u büifen glaubte, jolgt bicfer 20. 23anb feinen letzten ä>orgängern VII unb XIX. ?l6cr nur anfällige Umftänbe tragen batan hie ©d^nlb, bie allgemeinen iBebingnngen , bie eS bama(§ ge= [tatteten, einen Schnelleren gortgang ber Sntl)er= ausgäbe in 5lu§ficl)t au [teUen, befielen unberänbert fort, nnb menn bem oorliegenben ^anbe in fur^er grift SSanb XI unb XV gefolgt fein Inerben, tnirb ber Setüeiö geliefert fein, ha^ e3 U)o§l beredjtigt tnar, öon ber (Erfüllung jener S3ebingungen eine tnefentlidjc Jvöiberung nufereö Unternel)menä and) nad^ ber ©eite be-S äußeren ^-ortfdjreitenö an erwarten. äBa§ aber a« ^He^' ertnartung Berechtigt, ift folgenbeS. £'ie ^ilrBeiten, bie aU isor arbeiten bem erfrfjeinen nnfrer ^2luögabe l)ätten öoraufgeljen muffen, feiner ^eit aber unter bem 3)ru(fe be§ äßunfd)e§, bie ^ilu^gabe im i'utl)erjal)re 1883 Beginnen au tonnen, ain'üdgeftellt tuorben inaren, finb im ^aufe ber neunaiger 3al)re bnrd) mi(^ awnt gröBeren 3:l)eile nadjgeljolt tuorben: e^ mirb alfo nunmehr n)eber i^r ^langet nod) bie ^^rbeit hc5 5iac^l)olcn§ felBft fo crt)cblic^ ^inbernb auf ben öuBern gortfd^ritt einanmirfen öcrmögen, al§ in ben oergangcnen .^^a'^ren. Unb ätüor um fo Weniger, aU bnxä) ha^i 2ßol)Üüüllen ©r. (5jacÜe«a ^C3 öor= gefegten §errn ^Dhnifter§ bie l^eitung ber ^2ln§gabe burd) eine tü^tige ^^rbeit§= traft öerftärft toorben ift, Vorüber ha^i» 51äf)ere bereits in *'anb 19, 6. VI mitgetbeitt tüurbe. klagen über au langfame-:? f^ortfiijreiten unferer ^iluegabe

()attcn bis öor ^afire-^fiift il)te Sj'exec^tiäung, tuctiii man fid) rein an ha§ äuBcrlic^ [idjtbarc 2Barf)§t()um ^ielt, unb hk ber inneren 5lu§geitaltung gclüibmctc 5hbcit loioic bie erfdjtDcrcnbcn '-Bcbingungen, nnter benen hit ßut^er= au'3gabc in nmndjer 33c3ief)ung fte^t, nic^t bcrüdfi^tigte. 9iun, na#em ein jdjneüerer ^ortfdnitt jum 2:f)eil öertüirftid^t, jnm 2:f)eit angebatint nnb norbereitet ift, bürfen tüir ertnarten, bafe audj folc^e ß(agen berftummen lücrben. Diatürlid) fann unb barf ein Unternehmen h)ic bie ßutl)eran§gabe eine gctüifje föemcffenlieit be§ gortfc^reitenS nid)t gegen einen flüchtigen (Sil= fc^ritt aufgeben, menn nic^t ber linfien)d)aftlic§e gr^arafter, bie ^uberlöffigfeit aud) im ßin3elnen unb Äleinen gefä{)rbet merben fott. 2)enn unfere ^^u§gabe t)at eine §ü(le be^ Stoffe» ju betüältigen Inie !aum eine anbere ä^nlic^e llnternebmnng. Unb biefer Stoff ift anc§ nid)t, tüie fonft julüeilen, bequem in einer ober einigen toenigen 33ibIiotl)e!en bereinigt, fonbern über hav ganje beut)d)c Wid) ni^t nur, jonbern auc§ über bie anbern beutfcf)en unb germani- fdjen l'dnber, ja felbft noc^ meiterf)in jerftreut.

$8on bem S^^ött hicie^ 20. Sanbe§ ge'fiören bie S^orlefung über ben 5t]irebiger Satomo unb bie ^rebigten bem ^al)xe 1526 an, fie fd^lie^en fic^ fomit unmittelbar an bie ©c^riften beffelben ^Q^J-'e^ in 25anb XIX on, mäbrenb bie 5>orIefung über ben 1. S^rief be§ 3ot)anne§ im 3^a'^te 1527 get)alten inurbe, unb l^ier in unferm SSanbe al§ 23orIäufer ber Schriften unb "^j-^rebigten öon 1527 (bie in S^anb XXT i^re Stelle finben toerben) er= jd)eint, iüeit fie jur ^(brunbung bc§ ^anbeS auf ben 2)urd)fdjnitt§umfang fic^ tauglidjer ertoieö, als bie me§r 9iaum beanfpruc^enben Sdjriften bc§ genannten 3fil^)T-'c». Gearbeitet finb hk bciben ä^orlefungen öon $Paftor T.ic. Ö. .ftoffmane, bie ^^rcbigtcn be§ 3at)«§ 1520 bon 5)]farrer 1). @. Suc^Jualb.

2Bir l)aben e§ bei bem ?sn^alt be§ borliegenben GanbeS boriüiegenb mit ()anbic^riftlidjer Überlieferung ju tt)un, unb in bie[er net)men Inieber bie Diadjfdjriften 'Jiöreri? bie erfte SteEe ein. föebrudte» !ommt tnenig in !!yetrad)t: abgefel)cn Don ber ^4>i'opftfd)en ,C-)anb)d;rift ber !i>orlefung über 1. ;3o()anniv, hk nm nur in einem '^Ibbrude an'^ bem Einfang be§ 18. 3o^v= t)unbert5 crl)alten ift, allein bie Annotationes in Ecclesiastcn 1532 unb einige ij-^rebigtenbrurfe.

So ift benn in biefem ä^ortoort mot)( ber geeignete 5p(a| für einige allgemeine aSemertungcn über bie Gefd)affen()cit biefer Ijanbfdjriftlii^en Überlieferung Don Uiorlefungen unb '4>rebigten Sutl)er'3. 3)ic 'Aufgabe ber Atritif gegenüber biefcn \'(uf,icid)iiungen mu§ fidj in bcfdjeibenen ©renjen i)alten. illUr l)aben C5 ju tl)nn mit tljeilloüife unmittelbaren 5iad)fdjriften, entftanben in ber ^Hulcning uiib in ber .Uird)e, alfo geUnf] unter oft red)t unbequemen

öiiBcixii llmftiinbeii. %^n ift einer un§ aucfj fonft BcflCöncnbcn @ctt)oI)nf]Lnt cntfprec^enb bcv biirrfjlDCö beutfcfjc ä^oitvnq bex ^tcbigten uiib ber t^ett= toeifc öleirfjfalli? bcutfd^c ä>ortrag bev 2]oiiefLinöeii tioilxncgcnb in latet= nifrf)cr ©|3vncl)c 311 5pnpicr gcbraif)!. 3" bcm (^ciftic^cn S^orqange, bcr-- )i(^ in bem Stopin cincS 5{acf)fd)nnlieubcu liolI,]ief)cn mitf], tnenii er ha?^ (Se^örtc nid)t Söort für äBort aufjeirfjneii fnnu, foiibern nur baö Sßefentüd^e ber ©ebanfen unb bcr SEortc feft,yif}n(tcu beftrefet ift, tritt alfo t)ier noc^ ein tücitcrer tiingu, bie llmfonmiiig niiv bcr einen ©pracf^e in bie nnbere. Unb mag nmn fic^ bie im 16, ^atirijunbcrt Bei ben @elel)rtcn üorijnnbene 5öe= Iierrfc^ung beö lateinifdjcn l'InSbrndS auc^ noc^ fo grofj öorfteüen, immer bod) bleibt biefc Umformung eine ßrfdjloernng unb eine S^erlangfamung be§ glüifc^en .^ören unb ©c^reiben fic^ tioH^ielicnbcn geiftigen 93organge§. (Banj abgefe^en babon alfo, ba^ un§ bie gefproc^enen Sßorte nun öortüiegenb im ©eiDanbe einer anberen ©prad^e entgegentreten, mu^ notl^tücnbig baburc^ eine tüeitere 2;rübung be§ ^ilbeö bebingt fein, bo§ ber tüirftid^e S^ortrag bargeboten t)at. 6§ lann nic^t möglid} gehjefen fein bei biefem 23erfat)ren ebenfobiel tjon bem $Bortrage feft3U^alten, aU miJgUcfj gelnefen toäre, trenn man beutfcf) gefproc^ene§ and) beutfcf niebergcf (^rieben ^ötte, HorauSgefetjt ha% man ^(bÜir^ungen an= tuenbete. ©rabe barin aber, ba^ man für ha^ £)eutf(^e nid)t, tuie für ba^ 2atcinifd)e, einen 6tamm aKgemcin üblicher ^tbtüraungen befa^, bcr fid) ^u einer .^ur3fd)rift '^ätte auSbilben (äffen, liegt h)ot]I ber ©djlüffel aum 3^er= ftönbni^ ber Sßcrttienbung be§ Sateinifdjcn für 9k(^f(^riften einc§ beutfd)en 3?or= trag§. !Die Überfcfjätjung be§ äöert^eS ber lateinifd)cn ©prac^e allein ()ättc h3ol)l nid)t auf bicfcn unbequemen Umtüeg öerlodt, gumal fic ja grabe burd) Sutl)er fel)r crf(^üttcrt toorben tuar. ©eorg Ütörer bat in ber ^T^at bie l)er!ömmlid)en 2."ßort!ür,3ungen ^u einer %xi lurafdjriftlit^en ©l)ftem§ h)citer= gebilbet. 3)a§ biefc§ il]m im 3:ßefent(ic^en eigent^ümlid) lüor, ^eigt beut(id) bie fd)on bei ^citgenoffen laut lüerbcube Magc über hie fd)h)ere £e^5bar!eit ber 3{i)rerfc^eu ^Jiieberfd)riftcn, unb ttjenu bie ^öeranftalter ber Jenaer 5lu§gabc öon 3tiJrerö 5^ac§fd}rifteu, bie iljnen bod) jum grij^ten 3:^eil tiorlagen, lücnig ober gar teiueu ©ebraud) gemacht l)abcu, fo ^attc bie§ öermutf)lid) cUn barin feinen ©runb.

3m '2tnfd)(uB an ba§ eben aufgeführte unb ^u feiner ©rgängung t^eilen toir :^ier eine tnappe X'arfteUung be§ ^ur^fc^riftfpftemS @. OlörerS mit, bie ber eine ber beiben au unferer ^^lu§gabe mitlt)ir!euben Kenner Otörerfcfjer ©c^rifteu, M«^ J^i^- ©. ßoffmane mir 3ur ^Beifügung äu ftetten hk mu l)atte:

51atür(id) bilbet bie ixn Ul ^Qt^xi)\mhcxt üblid)e 3lrt be§ Mrgeng bk äJorau5fc|ung unb ©runblagc für 9törcr§ ©c^neafd}rift. itompcnbicu tüic

Vj Sßotttiort.

9 am 3lnfang = con, am eä)\vi% = u^; P = per (par), p = prae (pre); p = pro; betrug -1 für lulum, orum ftiib ^tcr nllgcmein. ^benfo bcnü^t 9ibrci- bic bamal§ in bet 6d)rift (tu ben S^ructluerfcn öeifc^ttitnben bicfc Äüriungen in ben erften ^ofiraclintcn bc5 16. 3a^rl)unbeit§ meifir iinb mcr)r) angchicnbetc 5(it, nur ^Infanq unb C^nbe be§ äßorte§ ju fc^retfeen, n)ic ro (ratio), pr (pater), ober ^tüifi^cn Stnfang unb ©nbe einen SSuc^ftoBen QU§ ber m\iit bc§ 2Borte§, tnie sba (substautia), fls (falsus), ragr' (magi- stratus). 5Rur gefit Dtörer ^ier nmfaffenber Hör nnb tüirb gegen 800 fold^er .^ir^ungcn fioBen: neben nu(^ fonft Begegnenben, h3ie sa^« = sacerdotep, paui = praedicavi, fa-'i = faciendi, ho.e = hodie erfc^einen 3. 35. fiit.i = fundamenti, sotlo unb sotj = soUicitudo, solliciti, ec: = ecclesia, neg: = negotium , pec = pecunia, ^^ = prudentia, vat^s = vanitas ober varie- tae, hutJH = humilitatis, humanitatis. i^a er nimmt QU(^ nur bie 5ln= fangsBud^fta'ben : A = audivimus, g a = gratias agere, b = bonus, c = Caput, E = Euangelium, p = peccatum, P = Paulus, q = quan- quam, r = remissio, ss = summa summarum, v = vult, vita, ,5Uh}eilen verbum. §ier fülf)lt 9törer felbft, tDie burd§ W^ ge^fen jeber (Snbung ber Sn^ unbeutti(^er tüirb, fobalb er ftt^ ^eit' nehmen !ann, in ber 33oiietung ober iiinterbrein , ergänzt er gern bic ^uc^ftoBen, namentlid) aBer Bringt er bie ©nbungen an.

So t)Qt er benn im allgemeinen auf beutli(f)e 35eäei(^nuugcn ber ^B= formungen Bei .<gaupt= unb ^eittnorten gel)alten. por = praedicator, pjt = praedicavit ; ht = habet, bagegen hnt = habent, hab: = habeat. ®er 6uperlatit) auf issimus ge'^t mit langem f be§ Stammes au§: vanif ober vanif: = vanissimus, aud^ tüO^l liber: = liberrimus. (Sr tiertüeubet ju praedicantium, praesentinm, principiuni nur 3 — 4 S5ud)ftaBcn uub er* jielt boc^ burrf) bereu ^luStüat)! unb ©teUuug eine genügenbe 5i)eutlic^!eit. 35ei praesentibus 3. $ö. ftet)t p auf ber ^dlt, re(f)t§ f)i3Ber u, tüieber rec^tg no(^ t)ö^er 9; ätjnlirf) ift principibus, nur baf, ein 51poftro^f) jiüifi^en p unb n fteBt. Unb no(^ in anberer SBeife ertieBt er fid) fnft au ben .fünften fieutigcr StenograöBic. £urd^ bie 9iic^tung unb ©tär!e ber 5lBftric§e h}ei§ er bie Gnbungcn dem, dam, dum p untcrfdjciben ; ein äf)nli(^er 5lBftri(^ gibt bie Gnbung 'en' Bei ben beutfdien 3Bortcn tüieber; für um bient ein ftarf ^urüc!gctrümmte§ .<oä!(^en. m, n, n tuerben burd^ tneitere» ^IBrüden be§ folgcnben SBud^ftaBen? crjielt. ."DaBen mct)rere SitBen biet m unb n, fo fc^t 3törcr bic ^IBfür^ungsftric^e üBer cinanbcr: ^trci Striche, ein 5]}untt barüber unb bic ßnbung a = nimia, mit ber ©nbung ca f)ie^e e§ inimica. 3ift ein u t)icrmit ticiBunbcn, fo Biegt 9iörer ben ©trief} cttnaS ein, hjic Bei ber je^igen Äur^fd^rif t ; fo ift 3. S9. mm-mura in biefem Sßanbe 719,4

3<orh)ort. VII

bnburd) gegeben, ha]] einem längeren getuigenen in t auölaufenben Strich ein üii^exer cBcnfoWjer unb bann ji folgt.

3u ben 6igeln im eigentlichen ©inne gel)i}ren : ein liegenbey ^i:xen3 = 'mar-, ein gni^cxeS Bebentet crux, nnb cruci in ber ä^erbinbnng xfig^e; ein fteilereS ^l^reu^ mit ben (Snbnngen 9 i <> m [tel)t für Christus, Christi uflD. ; Seh (ber britte ^udjftnbe fie^t ^nlneilcn einem t äf)nliif)er) = Sehwerraeri (Sectarii). ^^ud) tücnn bie 3äl)lnng nid)t Uicitergel}t, inirb 1. für primus, primo, primnm gebrandet; bie arabifdjen Ziffern finb cttt)a breimol Ijäufiger al§ bie rijmif(i§en, aber tuenn 'Si'öxn 3ett finbet, feit er bod) no(^ über '1000' fc^nett 'rail]e\

3u ben 5lb!ür3ungen gehört e§ fc^liefslic^ h.iül)l anc^, ba^ 9{örer in Inteinifd) ober bentfc^ Qufge^eidjneten Sä|en bie -öilfs^eittnörter 'Collen, muffen, fotten' ufto. öfter toeglä^t, ögl. 3.2?. in biefem S^anbe 90,13 [h)tl]; 639,4 [clebet]; 723,3 [possumiis].

Sfförer fafete bn§ @el)i)rte fd^arf auf: Sut^erS fä(^fifd)e 5tn§fprad§e, lt)ie tüir ^eute fagcn iüürben, fann ,]u @(^reibfel)lern tük interbellare, pestia herleitet Ijaben, tnö^renb bagegen hai l)önfige dum für tum unb iimge!el)rt, ba» man gleit^faüS l)ier^er gu gießen geneigt fein möd)te, fi(^ oud^ in ^rebigtnad^fc^riften (ögl. 3. 5B. in biefem ^anbe 245,1.6.7) finbet, mithin, ha Sutl^cr in ben ^prebigten beutfc^ fprac^, nidjt al§ .•piJr= fc!^ler erklärt tüerben !ann.

25e{ biefer 6ntfte^ung§lt)eife muffen bie lUa(^f(^riften gang naturgemäß cttnoö 5lbgeriffcne§ unb be§ öftern h)ir!lic^ llnboüftänbigeS an fid) l)oben, unb ferner mufe biefe fonft ntd^t übliche .^^nrgfc^rtft, bie gtüar im ^(llgemeinen bur(^fi(^tig, im ©injelnen aber bod) nic^t feiten me^rbeutig ift, ha§ irrige beitragen gur ©rl)ö!iung ber <S(^it)ierig!eiten , meld)e ftd^ bem S>erftänbni§ be§ ©inneS unb 3iifammenl)ange§ entgegenfteüen. S?ei foldjer 6ac§lage mirb ber •Herausgeber fi(^ gutüeilen befdjeiben muffen, überl)anpt eth)a§ 3U entgiffern; auf liollftänbige Sä^e unb !(are 3»fQ^^^"icn()änge mirb öielfac^ ber^td^tet tüerben muffen, ^nm grij^eren l^eil ge'^ören biefe Ungulänglidjfeiten ja gum 6;t)oratter ber 5kd)f(^riften, tooltte man I)ier mit 'yinberungen unb @rgän= jungen in meiterem Umfange eingreifen, fo toürbe man biefen 6bn^'n?ter ber= mif^en, unb e§ tinirbe nn fol(^e§ ^öerfaljren bem ©runbfal^ fonferOattber ^Eejtbe^anblung, h^n unferc ^^luygabe fonft befolgt, Oöllig miberfprec^en. Unb ha^ ßrgebniB einer fotd)en 'probuftiben SixiüV mürbe nid)t mef)r, fonbern fo= gar bicl meniger Jüert^ fein a(» bie ©rgebniffe ber ^citgenoffen Cutter», treidle nact)*berartigen Dkdjfdjriften jufammenljängenbe S^ejte bon $i>rebigten unb ^or=

Vlll 58ortüort.

Tefungcn ?iitf)a-s IjerftcKtcn. 2>{el lueiügcr - bcnn jene Üfebaftoven t)attcii boc^ ^iiUicilcn bie ^^rcbi(^tcn ober a^orlefungcn felbft öe^öxt, lonnten atfo bie erinncninfl an bcn a.vürtiafl 311 .pfc rufen, nnb unter allen II m= ftönben f]atten fie ben 5l^ortl)eil, ben bie ^eitocnoffenfdjaft für bog 93er= [tänbnii jux bn§ Dlarfjbeuleu tum Öebanlcugängeu unb für ba§ rti^tige er= gän^^en nur angebcuteter ©ebnnlen ,]U-icifellog getüQt)rt. (?r[tcre§ föKt ^eute gon,^ tüeg, Icljtercc' fann nud) einbringenbc gorfrf)ung ni(^t boE erfe^en. W^o nelicn ber 5ioc^frf)rift eine aeitgenöffiidje ^^hiScirlieitung liorlicgt, fann fie getoife äum 93erftQnbnin icncr gute £ienfte leiften, bod) Bleibt ä^orfidjt geboten, ni(^t jum Hienigften bei ben für bie 93eröffentli(^ung liergeftellten Ausarbeitungen. 5:arüber babe id) mid) bereits in SSanb 14, 6.VIITff. geäufjert. ßbenfotüentg tüic eine ltteitgel)enbe Iritifdje Sßerbeffcrung biefer 9k(^fd)riften fann mon tion ibrcn .r^cransgebcrn Uerlangcn, ba§ fie aüe§, loa§ fd)lr)cr üerftönblic^ ober unberftänblid) ift, mit grftärnngen ober .^intueifcn augftatten. 3jer S9enü|er inirb bie ^urücfbaltung, bie unfere 5lu§gabe im ^IKgenieiuen auf bem f^elbc ber ßinjelerllärung innel)altcn mu^, l]ter bieKeii^t mc'^r nod) al§ fonft bcbauern, für bcn .^erauSgeber aber !^et^t e§ grabe l)ier, ber 3Serfu(^ung h)iberftef)en , benn an bielen ©tcüen ift e§ Vorläufig loenigften§ unmögli(^ ^u irgenb einem nur t)albtneg§ befriebigenben @rgebni§ ^u !ommen. ^s^ ^ahc mid) perfi3nlic^ babon überzeugt burd^ Sfüdfragen über bie ßefnug unb 5tuf= faffung einzelner Stehen, bie id) an bie .^erren .<gerau§geber rid)tcte. 3irf) ber,3id)te babcr aui^ barauf, berartige§ in ben 9ladjträgen ,yi befpred)cn, obgleich i(^ mir biclcö bafür borgemcrft l)atte. ©§ Inürbe boc^ ©tüdttjer! bleiben muffen, ^d) l)abe mi(^ babcr auf ^äHc befd)rän!t, ino bie ^tiieifel beutfd)c ilOorte betreffen, unb h)o mir eine 25ermntl)nng jener ja julüciten erreichbaren fieberen Über^cugungSfraft fi(^ angunal)ern fd)ien.

%\c 3U ber borftel)enben 5hi§einanberfelnnig möd)tc ber ^^tb^lt bicfeS 5Banbc§ and) ^u einem (5ing.I)en auf bie 3}ortrag§f^rad)e Sutl)erS in feinen ü^orlefungcn aufforbcrn. ^JJ{an lim^te längft, bafe er in feineu 33or(efungcn ;\utüeilen aud) bcutfdj gefprod)en l)abe; i'löftlin {''^1,141/2) unb nad) i()m aubcre babcn ba§ ^fugnife 3ot)ann Olbe!o|3ö au§ .öilbeyt)eim an= gcfübrt, ba^ l'utf)cr in bcn ä^orlefnngen ber bcutfd)cn 6prad)c fi(^ neben ber latcinifdien bcbient {)Qbi\ ^abon finbcn firf) nun \a aud) ©puren in bcn älteften 2.sorlefnugen l'nt()crv, auf bie Dlbelobö ^cugnifj fid) be3iel)t, aber fie finb bod) gering unb geben meift nid)t t)inany über bie -^Infii^rnng eincS bcutfc^cn äüortcy ober (Sa|e5, befonberö einet' ©prid)lv)orte§ ^ur $ßerbeutlid)ung. 2)ie 9lad)id)riften 'Ki3iery bon 33ovlefungen fpätercr !S^ii, luie beifpielölocifc bcn beibeii in bicfem Staube entbaltencn, bieten in biefer .Soinfid)t ein gan^ anbercv ibilb, fie geigen, baf] ber 0)ebrand; ber beutfd)en 5prad)e in ßut^erö

a)ot>üovt. IX

Sßorle[ungcn einen "cid öreiteren ^iaum eingenommen Ijnben mu§, e§ f(^eint, ha^ ßnt^er ^ulneilen gan^e (SrürterunQen bentidj geiiebcn ()Qt. SBenn mnn crlDägt, ba^ bentfc^er .(tottjebevnortrag qu§ bem o^au^m IG. ^^Ql)i-()nnbert mir t)on 2^ileman ipeberlingt), bcr 1501 in 9io[toc! bentjd) über 3u^enat (a§, iinb t)on bem befannten ^Jlebi^iner 2()eopf)i-aftnö ^ombaft öon §of)ent)eim ('^axa^ celfng) beridjtet Uiirb, ber 152G — 1528 in «afel beutfdje ^orlefnngen i:)ielt, ba^ tpeiterljin crft im 2^i:}xc 1687 ß'^iiftian X^omQ§(in§) in Seipjig anf bicfcm Sßege iüanbelt, iinb bann nod^ ein 3af)i'^iin^cvt tierging, e^e bie ^JJhitter= iproc^e Qud) auf bem Äat^eber ber §od;[dju(en überall ^n i^rem ^Hedjtc !am, fo [inben \vix cUn nnfern 2utl)er aud) in biefer ^ad)c feiner ^eit boron, nur ha^ er entfpredjenb feiner ^Tteformatorenart nidjt tiöttig mit bem i^erlommen bridjt, fonbern eö nur ^ur Seite fdjiebt, luo e§ it)m ()iuberlidj fdjcint, für it)n fi(^ bentlid) anS^ufprecl^cn, unb für bie .S^örer äBidjtigeö !(ar auf.yifaffen. Sßie e§ fid) be§ näf)eren bamit ber^ält, tDirb fid; erft überfefjeu laffen, tuenn uodj mel)r ^Jlaterial borliegt, be§l)alb nerfpnren tnir eine (Erörterung für bie (Einleitung p einem ber fpäteren Stäube.

5luf bie t^rage bcr S3efdjaf fen^cit ber beutfc^en ^an3elfprad)c ßut^ery unb i()rer ettnatgen Unterfc^iebe non feiner ©djriftfpradje, hie id) in ber Einleitung ,]u 25b. XIV augerüt)rt, gel)e ic^ I)ier uid;t lutcber ein. ''^lui^ bn biefer ^rage luirb man gut tl)uu, ein reidjlid)ere§ ^JJiaterial ah- 3umarten; fie ift 3U fc^loierig unb ju jart, al§ ha^ man uid)t alle Urfadje f)ätte, t)or 3U fdjuellem llrtl)eil fidj ^u l)üteu. ^d) ^}(^^^ fie feiner ,^^eit auä) nur aufgetoorfeu unb einiges äßeuige beigebracht, luaS ^u il)rer ^e= antmortung öieEeidjt öerlueubet luerbeu faun; Don einem „23erfud;e 2utl)ery ^an§- unb Ai^aujelfprac^c in i^ren 6onberl)citen ju !ouftruiren" fann nur fpredjen, Iner Sti^jeic^nen unb Umfd^au i\a^ ettüa tauglidjen 23auftcinen üon ber (Srri(^tuug be§ ^aucy uic§t ju f (Reiben lueifj. C^§ Hegt mir aud; gan3 fern, 3u glauben, ha^ je ba» gan3e ©ebäube einer ©rammati! unb eiue§ äÖörterbud^S ber .S^au§= unb .rian3elfprad;e l'ntl)er§ iüerbe aufgerichtet tnerben fönnen, aber id) mü^te c§ anberfeity für unlüiffeu= fd)aftli(^ anfetjen, menn man t)erf(^mär)en motlte, ben bicHeidjt uodj lunl)an= benen Srümmern öon ßutf)erö gefproc^encr Spradje übcrt)aupt 5lufmertfam!ett 3U fc^enCen, unb felbige irgenbtüic in ben lüiffenfdjaftlidjen 5lufbou feiner ©d)riftfpradje ^inein3tüängte.

S)en $Preb igten bey ^a^xt^ 1526 ift 3um erftenmale eine Einleitung unb Überfii^t öorangeftellt, lüeli^e bon ber Überlieferung unb ben fonftigeu 3eug= niffen für ßutl)ery $^H-ebigt^dtig!eit biefeS ^aljreS unb bon il^rer S^ermertl)uug unb ^e[)anblung in unferer ^2lu§gabe ^tedjenfdjoft gibt, ^d) ^(^^\ ibol)l an= neljmen, bafj fie \)idcn luillfommen fein mirb; nod; bem l)ier bon mir auf=

X ÜUirUuirt.

qcftcütiMi ''JJiuftcv Uiirb aucf; in ^utiinft Dcrfarjrcn lucrbcii. -^üv Sinige» ift niif bic (rintcitiinfl 311 bcn ^j^rcbigtcn Don 152;) (5iai()trägc) in bem bolb cvidjciiuMiben ^anbXI öevUncien luorbcii, um nic^t aUe§, h}a§ bort notl^lüenbig gefugt Uicibcn imi§, ()ier nod)maI§ ^u lincbert)o(en.

'^^farier Dr. @. SÖoffert f)at fic^ bitrc^ anf)altcnbe .^ronf^eit genöf^tgt gc)cf)en, bie ä^ollcnbung ber öon t^m üöcrnommcucn uiib Bereits gefi)rbertcn SenrOcitiuig ber Äircfjcnpoftille (jiinarfift ber boii 1522) einem jüngeren 0)e(et)rtcn., Dr. Lic äß. Atö^ler, tin]feni(f;aftiirfjem .'pilf§arBeiter an ber llni= Deriitätc-bibliot^ct in Tübingen, ju überlafjen. äßir bürfen Ijoffen, ha% ber Xxud ber .Uirdjenpoftitle öon 1522 im ^a^rc 1899 beginnen Inirb. @§ ift bcabficf)tigt (unb bie ^2(u§iüf)rung ift bnxä) Dr. ^offertg 33orarbcitcn gefiebert), in ber (Einleitung 3U bem erften 2f)ei(c bie ^ibliograpljie ber gongen Äir(^en= poftiÜe 3u geben, bamit baih bon 3(nfang an eine genügenbe ©runblage and) für hie fotgenben l^eite t)orf)anben fei, auf bie fpöter immer 33e3ug genommen Uierben fnnn. 53tit ber Äir(^enpoftiIIe Oon 1522 tnärc bie ^Uyfüßnng ber legten i'ücfe in ber 9iei()e ber frütjeren ^änbe in -Angriff genommen, tüelc^e bann für bic näc^fte ^^^it im ä>orbergrunbe nnfercr 2:f)ätigfeit tüirb fte^en muffen.

3?erlin, am 18. £)f tober 1898.

Dr. faxii ^ietft^,

5}>roffifov an bev Uniuerfität ftvcifglunib.

©eitc

23DttüDrt '"

Sorlefung über bcn '4>rebiger Saloniü. 1526. Annotalioncs in

Ecclesiasten. 1532 . 1

^hebigten bes Sai)i-e§ 1526 204

Überliest über biefelben 208

SBorlefung über beii 1. ^üljanneSbrief. 1527 592

'•Jtac^träge iiiib 9?ertd)tigungen 803

1526*

Aunotationes in Ecclesiasteii.

1532.

^alh naä) ^ecnbigung ber ilsorIe[ung über hk fleinen ^rop'^eten (Unfeve 3lii§g. 93b. 13, ©. XXXIII) machte fic§ fintier an ben ßo^elet^. Sänge mx iljm ber Stütä unb ©ebanfengang biefe§ 33u($eg unftar gelüefen; je^t fonnte er bei a3eg{nn feiner Se^rbortrüge mit [tollem iöetüu^tfein e§ au§fpre(i)en, ein toirflid)e§ @efammt= öerftänbni^ be§ 5prebiger§ errungen ju '^aben, toaS ben alten ©jegeten nic£)t gelungen fei. 9iur 6in,5ct^eiten feien bei ber Sc^toierigfeit ber "^ebräifi^en ©prad^e nod; biinfel. (5o fdjeute er fic^ nicf)t, an einer fpäteren ©teile feine 3lu§legung einer früheren alö üerfeljlt an,5uerfennen. i^a tom 5. bi§ 24. (September fe^te ber ^profeffor au§ unb befannte e'^rlict): propter difficultatem distuli lectionem (unten 121,11/12), 3n etttja 27 8e!tionen (9iörer fehlte bei bem 8. unb 9. Kapitel, ettoa 3 mal) benmltigte Suf^er ben ©toff. S)ie Xage finb immer ^Jlontag, Sienätag, 9Jtittmoc^; oft fanben Unterbrechungen ftatt. ©o h)urbe boc^ bie Qnt Dom 30. ^iili biö 7. ^oöember 1526 gebraucht. Söir fannten bisher nur bie illage in einem ^rief an t'incE iJDin 28. Sluguft: Ego Ecclesiasten lego mire invituni et impatientem lectionis, tanlum est ibi Ebraismi et ignotae linguae obstaculorum , perrumpo tarnen gratia Dei, unb an ^auSmann öom 14. Cf tober: Ecclesiastes Salomonis multum mihi facit negotii. S)agegen erfahren toir ba§ S)atum jeber Seftiou burdj 9törer§ 5ta(^f(f)rift.

2)tß ^aä}](i)x^i 9tijter§.

©ic ift auf 93latt 1 — 34=^ ber i5anbfd)rift Bos. q. 24™ ber Uniöerfität^bibliotlK^ 3U Sena crl)alten. S)a§ ^olleg^eft mürbe mit anbern cbm fold)en in einen '-öaub bereinigt, mDl)l nod) ]\i ^KörerS 3eiten. 6^ ift lücfenloä erljalten hii auf bie etma 3 Ji'eftiDneu, bie Diörcr öerfäumt l)at. S)icfer ©djnettfd^reiber Ijat offenbar mit großer 2:reue ben 93ortrag Sut:^er§ miebergegeben ; um mögüd)ft öiet feftl^alten äu tonnen, mürben bie Sßorte oft ungemö^nlid) üertür^t. 3Bir miffen, ba^ Otörer aü=

Sut^et§ Sßerfe. XX. 1

2 2]orIefung übet bon 5prebiger ©alomo. 1526.

mäl^tirf} ficf) yeiiie cificnc „^urrentfc^i-ift" aii§Bttbete, beren „et;aractere§" er ben ^Jlbfd^veibevii crft beuten mu^te (f. ^^'ond)§ Sricf bom G. mäx^ 1564 in 3:^eol. ©tub. n. i?^it. 1894, 379). ^uxd) bicfe ift e§ i^m gehinöen, in ber 5Jlcnge unb aBic^tigfeit be§ ^tufgejeidjneten felbft (5tepl)an i)iotf) 3U übertreffen. Unb too l^ut^er einen ©ebanfen weiter au§fpinnt, fud^t er öor allem ben ^ern biefe§ ©ebanfeng felbft fe[tjuf)alten. @o l)at er 3. 33. unten 81, G ba§ 5hi§:^oten (etwa: sicut fasci- culus totiis non polest frangi) übergangen unb nur ben ©c^lag (Concordia res (Tescunt) gebucht. S)er 9tad)fd)reiber Ijat einige 53erbefferungen unmittelbar beim |)öven norgcnommen, anbere aber bei bem ^rüfenben ßefen nod) au§ frifd^er ©r= innerung. eummarlen unb auögefü'^rte Zitate finb biel fpäter am 3tanbe an= gebrod^t. Einige berfelben erinnern im Sßortlaute an bie S)rucfe ber Annotationes, flammen öielleidjt auc^ au§ il)nen. 3)ie .^oaegljefte Ütörerö au§ ben folgenben ^üt)xen laffen and) bie ^orrefturen int Apörfaal unb bei bem Überlefen ju .^aufe gegenüber fpateren ^iad^trügen beuttid) ertcnuen.

S)te §erau§gabc ber Annotationes.

Sm 23etüu^tfeiu, bie erllärung be§ ^:prebiger§ fo meit geförbert ^u Ipbeu mie fein 3riil)erer, badete fiutljer alSbalb an bie |)erau§gabe feiner i^orlefuug, etma in ermeitertem Umfange, tuie er eö bei bem Deuteronomium get^u Ijatte. ®ort ^atte er felbft ben ^utgatatert au§ bem ^ebräifd^en öerbeffert. S)ie§mal getüann er ^Jiclanc^lljon für bie .^-ierftettung eine§ lateinifd^en Ecclesiastes au§ bem OriginaUej:te. 5ne(and)tfjon berichtet im yioöember 152G an So'^ann 3lgricola (^eitfc^rift für ^iftor. Ideologie 1872 ©. 3G8): l'uttjer fei mit ber S^orlefung fertig, er aber nod; nid)t mit ber Überfe^ung; ubi absolvero totam versionem, mittetur ad te cum scholiis Luther!, quae exceperunt quidam TaxvyQccffot. Ex versione diligentiore opinor rnultum lucis accessurum esse, ^aä) 5luf^ören ber ^eft in 2Bittenberg erwartete Sut^er fel)nfüc^tig bie öerfprengten f^^reunbe : utinam rursus liceret cohabi- tare el Ecclesiasten edere {an 3ona§ h^n 11. ^cobember 1527). 3)er i^'ampf mit ben ©aframentierern ^inberte aud) biefe ^^Irbeit. ^^ll§ bat)er ^otjann SSrenj einen Äommentar ^um iprcbiger erfdjeinen lie^, erllärte er bem S)ruder beffelben, iSoljann ©c^er in ^agenau: „SSietool ic^ nod) nie lein 33ud^ fo gerne ^ette laffen bruden als meinen ^cclefiaften", mollte ic^ boc^ bem 33ud^e be§ So"^. SSren^ „öon .^erjen meid^en, n^en mein (Scclefiafteö fdjon angefangen mere" (5lnfg. 1528 üorgebrudt bem .Kommentar bon iören^. be äöette 3,414; bgl. (Snber§ 6,202).

(frft 1532 gaben f^^reunbe ^utl)er§ au§ me'^reren 9iad£)fd^riften unb mit 9lad)= befferung im Spradilic^en, auc^ Überfe^ung mand^er eingefbrengten beutfd)en äöorte in§ l'atein biefe ÜJorlefung t)erau§. ^utl^er§ 3lntljeil Ijieran befd^ränlte fidt) auf eine Pracfatio, in ber er fagt: er l)abe e§ fid) gefaEeu laffen has meas annotationes aliorum manu exceplas et hac phrasi formalas (quando per negocia ipse non potui iiisto commentario eum libruin explanare) publicari. (S§ finb alfo meljrerc ^cfte — aud) ^}){eland)tl)on rebete oben bon melireren 5tad^fd)reibern — jur .!per= ftellung cineö lerteö bertuenbet uiorben. 2i3ie njir eö in ätjnlidjen ^'i'iÜe» ^ow ^erauegcbern fotd)er ^orlefnngen, auc^ bon ^nitjtx felbft, get)anbl)abt fel)en: bie beim Uiortrage mituntergelaufencn beutfc£)en 233orte finb nur 3um Xt)eil gefd^ont, fie t)abcn bem l'atein toeidjen muffen; bie frifdje, unmittelbare perfönlid^e Färbung

Annotationes in Eccleslasten. 1532. 3

bc§ $ßortrag§ ift aBgefd^tüäd^t, bie Bloßen Slnfpielungen SuttjevS auf !laff{frf)c Zitate inib ©pndjluörter tuerbeu breiter auSgefüljrt. Saüon aBgefeljen tjabm bie A;-)crau§= fleber feine eigenen 3ut|ateu ober ^tnberungen bei ben fad)lte(}en ßrflärnngeu \\d) 3n <£(^ulben tommen loffen, Wk ber ^ergteid) mit ^iörerg <f>eft jeigt. '^(ud) Ui^t fidj feine Spur Pon ^le(and)t^on§ ^Jtüljeu um einen bejfern lateinifdjen 33ibeUert in ben Annotationes finben. i'ntfjerä 3:ej;t ift l^ier eine ftarf umgearbeitete ilUdgata. S)ie i^ieranägeber nennen fid) nid)t. Man mirb auf foldje SBittenberger loie cttua ben bamale nod) jungen ä>eit S)ietL-idj ratljen bürfen; ber :^uc^bruder .l'ufft mar luol^l bie eigentlid; treibenbe ^raft. i^iitten anerfannte .s^iäupter tüie 9Jtetan= djtfjüu, Gruciger bk Süiögabe beforgt, fo lüürben fie fic§ too'^I nennen unb gut|er in ber praefatio fie ettoa alö amici ermätjuen. 2(uf bie ßeiftung ber .^^'ierauögeber, nid;t auf feine eigene merben bie Urt^eite ."lintljerg M Sifdje gefjen: Ecclesiaste a D. praelecto edito dicebat „baö bud) folt toüüiger fein, iljin ift ^uöiel abgebrodjen, e§ Ijat lüeber ftiefel noc§ fporn ufm." (Bindseil, coli. II, 217; Gordatus nr. 1583 unb bie 5paralielen).

5)ie S)ru(fe ber Annotationes.

^1 „EGGLE jl Sl ASTES SOLO- |1 MONIS, GVM AN- {j notationibus Doc. || Mart Luth. i| Vuittemberga?. ij 1. 5. 3 2. j|" ^Jlit 2:iteleinfaffung. 132 mät= ter in Cftaö, le^te ©eite leer. 5lm gnbe: „VVTITEBERGAE [fo] EXGVDEBAT || loannes Lufft. 1. 5. 32. Jl«

3laä} ber Praefatio (ftgnirt 2 3) bcgimtt SBI. AI»: „ECCLESIA= || STRS

SOLOMONIS, CVM AN= || " ^n manchen ©j;. ift = om ©c^luffe ber cvften

3eite Ql6c3efpnmgen (3. 23. 2re§ben Exeg. B 1282, fööttingen). a3Dr^aiibeii in ber Ä^noafefc^en 6lg., ?lrnftabt, 93erlin, S^reäbm (2), gifeiiad), ©öttingen, l'iibetf St., Strasburg U., ©tuttgart, Söien.

A"^ Sitel uflü. mie Ä^. ^ogcn Ä onberer ©a^,

»I. Ala beginnt: ,ECCLESIA= || TES [fo] SOLOMONIS, CVM || . . .« Sorl^anben in ber Änaafefdjen ©Ig., ßrlangen.

B „EGGLE II SI ASTES SOLO- MONIS, GVM i| Annotationibus D. || Mar- tini Lu- II theri. II VVITTEMBERGAE. || Anno .M.D.XXXII. jj" Wü 3:iteleinfaffung. 132 «lätter in Cftat), le^te ©eite leer. 5(m C^ube: „VVITEBERGAE EXGVDEBAT 10- y ANNES LVFT. M.D.XXXII. |j"

SBI. A la beginnt Iric in AK l^orlianben in ber ^naofefdjen ©Ig., S^erlin, a3re§lon U. unb ©t., (S)otf)a, A;-)ainburg, .^lannoDer ©t., 5ÜJiinfter, Ölmü^j ©onuner= t)anfen, ©tuttgart, äüetmar, Sßormö ipautnömufeum.

C ,EGGLE= li SIASTES SALO || monis, cum Annota- || tionibus Doct. M. || Lutb. correctus || & emedatus. || Gum Indice &c, || HaJas Sueuoi^ ex offic. II P. Brub. An. 36. || men. Aug. ||" mit 2:iteleinfaffung, barin unten 5Jtonogramm $. Slitelrüdfeite bebrudt. 136 S3Iätter in €ftaP, le^te ©eite leer.

2)rncf bon 5ßeter 23rnbac^ in ©c^iuälnict) ,'gaü. iforljanbcn in ber Ahuinfeidjen ©lg., eifcnac^, ©reifsjualb, Diünfter, Strcif^bnrg, ©tnttgnrt, ,,']iüirtnn.

D „EGGLESI I ASTES SALOMONIS E-||NARRATVS A DOGTORE MAR || TINO IN SGHOLA VVIT- [| tenbergenfi. || OMNIBVS IN POLITIA ||

1*

4 Sorlefung über ben ^ßrcbtgcr ©alomo. 1526,

AC OECONOMIA VERSANTI= || bus, ut infinita mala ferre difcant, & aduerfus in || conftantiam & infaciabilitatem cordis huma || ni muniti fint, admodum utilis || & neceffarius , || FRANGOFORTI EX OFFI= ll cina Petri Briibacchij Men- j| fe Maio, || ANNO M. D. XLVIII. Ij« 136 S3Iätter in DftaU, le^te 8eite leer.

a>Dr^aiiben in 2)re§beit, .^amburg, .g)annot)er St., SBteit, 3toicEau.

S)ie beutfdje Üöerfelung burc§ Su[tu§ Sona§.

a „6cclefiaf= || teö, obbcr ^rebi I| ger ©alomo, au§ge= || legt burd§ %. 9^1. .^utf). II au§ bem tattn, t)erbeub= || fc^et burd) || ;3uftum Sonam. || 5ln LANDGRAVEN ^u i| HESSEN. I. Ion« Epiftel, || barinne aud) bie fum-- II ma bi§ 6ud§§. || aBittemberg. || 1 5 33. ||" ^Hit Siteleinfafjung. 224 SBIätter in Cftaö. SIm @nbe: „@ebrudt p Söittemberg || burd^ ©eorgen || Üt^afö. i| 2lnno 1 533. j] .1. 3)laii. [j"

(fine fleine 3]erfc{)icben^eit ber Sj. bon a befte^t barin, bo§ mand^c (3. 33. "ii^l eine ber Atnaofefc^en ©Ig. intb h'sA 33erlincr) SBt. ^\\x^ al§ ,ffufto§ „jurncn", manche (toie hoä ätoeite ber ßnoafeidjen ©tg.) nur „nen" \)6^txi. SSor^anbcn in ber jfnaafefd)en ©lg., Slrnftabt, Serlin, 33re§tau ©t., S)re§ben (mit 2Bibniung be» Überfe^crä), (Jijenodj, Hamburg, f>aitnoöei; ©t. , Öonbon, OJiünfter, ©tra§burg, äBernigcrobe, 3toicfau.

h „@ccle[iaf= II te§, obber ^rebiger || ©olomo, ausgelegt burc^ I| %. 5Jtart. Sutl^. au§ II bem latin, berbeub= || fd^et burd) H Suftum Sonam. || 3ln ßanbgrauen ju || Reffen. 1. Sone ©piftet, || barinne auci^ bie (5um= || ma bi§ Bud§§. II 2ßittem6erg. || 1538. ||" SJlit STiteleinfaffung. 224 a3lätter in CItaö, te^teg 33Iatt leer. 9lm @nbe: „(Sebrüdt ju Söittemberg |i burd; ^'eter ©ei^. |1 M. D. XXXVIII. ||"

S3or:^anben in 2)re§ben, ©ifenod), -Hamburg, ßöniggberg U., äöien, SBittenberg.

c „[rof^] ecdefiaftcg : j] ober ^^rebiger || [fc^tDar^] ©alomoniS, 3lu§= || gelegt burd) ; [rotlj] 2)oct. 5Jtart. i^ut^ || [jt^toara] 3lu§ bem Satin öer- ;| beubfd)t burd) II Soct. 3"ftum Sonam. \jij\ [rot^] äöittemberg. || [jc^tüara] ©e-- brudt burd) ^ang Öufft. || 1 5 60. ||" 336 Slötter in Dttaö,' bie brei legten Blätter leer 3lm gnbe ein Jßlättc^en.

SJor^anben in ber finaafefc^en ©Ig., Königsberg U., Siegni^ 9iittcrafobcinie, 3tDicfau.

5Üor bem Siriefe bc§ So«a§ on ben Sanbgrafen fielet eine lange 2t>ibmung be§ Herausgeber^ 5|iaul (Sbcr, äBittcnberg am ^age (Slifabct^ 15G0 an J^önigin 3)orot^ea öon Sänemart.

d „[rotl;] ecclcfiaftes: |i ober ^:prebiger || [fd;toai;^l ©alomoni§, 9(ug-- I| gelegt burd) II Lrotf)] 3)oct. 9Jtart. ^\xi\). || [fc^toar^] %\\l bem i^atin ber-- 1| beubfdjt burc^ li [rot^J boct. Suftum ^ouam. || [^'er^ierungj || SßittemBerg, 1| (5)e-- brurft burdj ^|5eter Sei|. || 1563. ||" 336 jßlätter in Dttaü, bie brei letzten leer.

Jüorljonben in 2)re§ben, Sübecf ©t.

öine^Überfcljung inö tS-nglijdje Der^eidjnet ber J?atalog be§ Söritif^ Mujenm (;iJutI;er 5|}art II, p. (J?";: „Eccleaiastcs. An Exposition of Salonions Booke, called Eeclesiastes or the Preucher. 1.573. 8"."

Annotationes in Ecclesiasten. 1532. 5

3n ben CDefammtaiiggaBen fielet bcr lateiiiiftfie S^ejt: SSittenterg Tom. IV, 951. Iff.; Sena Tom. III, S5t. 238ff. (mit btelen 2:ertnad)befferungcn); Erlang, op. exeg. lat. XXI, Iff. (imcf) ^x\iä C, mit ^■^^nn). Seittfd): SBittenberg XII, 81 ff.; SlltenBurg V, 1181 ff. ; ^eipjig VI, r,70ff.; 2ßal(^ V, 2000ff.

^tücifetloS ift A hex llrbntr!. Ä^ "^ebt fid^ butd) !teine DJa^Befferung'en, awd) gefälligere Srurfeinriifitung aU fpntev bon A^ ab. B ift aiiS A'^ fiergeftellt, ^etgt aber eine g^ülle guter S?e§arten. äUete berfelBen föttntcn au§ bem 3wfcimmert= I)ang mit ©arf}fennttii§ erfd^Ioffen fein, "ülber e§ ift auffällig, U)ie "^äufig fle mit ber gftijrerfcf^en 5flad}f(^rift üBereiuftimmen; bgt. 3. SS. 22,23; 29,17 uub 24; 122,4; 126,31. S)er Slruder fdjeint eine 9tad)frf}rift ,^u 9tatT)e ge,^Dgen ju Ijaben. ©ie ftanb ber 9iörcrfc§en nabe, luar aber mo^t nid)t biefe felbft. Denn fonft iinirbcn lüatjrfdjeinlic^ foldie ©teilen tüie 32,34 admoliri ftatt admovere, 68,29 valde ftatt varie gleichfalls geänbcrt fein, g^reilid) fönntc man aud) fageu, bie 5tu§beutung ber ^ad)fd)rift fei nid)t umfaffenb genug angeftellt. C ift au§ A lieberlid) abgebrudt. S)er ©e^er irrte oft toon einem SSorte ju einem ä'^nlid^en ober gleidien unb fd)uf fo 9tu§Iaffungen ober S)o^pelfat;. Dafür entfc^äbigen bie öerfuc^ten 9lad§befferungen nid^t. T) ift Slbbrud bon C.

S)ie Überfe^ung be§ i^uftug SonaS ift lüie feine fonftigen mit 3^rei^eit gemacht. S)ie 3ufä|e unb ftarfen 5lbtoeid)ungen m ber ©a^öerbinbung geftatten nid^t, a ^ur üejtgeftaltung l^erbeij^ujie'^en.

35ergteic^en mir 9iörer§ 9iad^f($rift mit ben Annotationes, fo '^at gerabe biefe einen Sicjt mit eigenf^ümlicfien 35or,^ügen. .f)ier fiub bie perfontidfien ©cftänbniffc ^uf^erg, fein ©tol^ über ba§ errungene (SefammtberftänbniS be§ Su(^e§ mie ba§ Einräumen, er berftel^e ettüa§ uod^ uicf)t, ja Vit e'^rlidje ©rüärung, ba^ er propter difficiütatem bie S^orlefuug 14 S^age aufgefi^oben l^abe, biete Erinnerungen au§ bem '^thtxi, Urf^eite über ^citereigniffe uftü. getreulid) gebud)t. S)a,,ui fiub bie im SSortrag uubermeiblic^en äöieberrjolungen feftge'^alten. S)a§ eingcfprengtc Deutfc^ ßutl^er§ ift jutoeiten, too e§ ftc^ uid^t f($nett genug uieberfc^reiben lie^, burd§ Satein erfe^t.

3Jn ben Annotationes ift ber %tii geglätteter, hxt bei IRörer oft abgebrochenen ©ebanfeu unb ©ä^e fiub 3U @nbe gefü'^rt. S)a§ hiirb uid)t immer blo^ ^eba!tion§= arbeit fein. 5Jlan mu^ bod) anueTjmen, ba^ fic^ au§ mc'^reren Ttad^fdiriften, meit ber eine bie§, ber aubere ,yifältig jene§ genauer auffaßt unb ^u Rapier bringt, eine au§fü^rtid)ere Söiebergabe be§ ©ef^roc^enen ermöglichen Iä§t. 3Inberfeit§ liegt in Sntl^er§ Urf^eil hac phrasi formatas (f. oben) fdjon ber .^intreiS barauf, ha'^ bie .^erau§geber mo'^l auc^ geftiffentlic^ bie ©d^ärfe Sutljerfd^er 3lu§brüde milberten ober trübten. 3ebenfalt§ te^nt Sut^er "hiermit bie 3[?erantmortlic^feit für Vit Gin3el= i^eiten ber ^erauggabe (x\>.

2ßir bringen alfo an erfter ©teHe mit V (= Sßorlefnug) be^eii^net bie 9{örerfcf)e ^tac^fc^rift ber 1526 gespaltenen S5orlefung, baruutcr mit A (= Anno- tationes) bCj^eic^net, ben %txi ber Annotationes in Ecclesiasten 1532. Der %tT± ber 9iörcrfc§en ^ki^fdjrift, bie Ijier jum erften 5Jtalc beröffenttid)t mirb, ift unferm @runbfa|e gemä^ beljanbelt, e§ fiub alfo bie ©igel unb fonftigen 9(bfüräungen aufgelöft. Der gwff'W^i^e'^^a^Q ergibt \a meift, ob v al§ vult ober vita, con al§ conscientia, conspectus ober concupiscentia aufijufaffen ift. äöo 'hti s^äufig n)ieber=

Q 23orle|ung über ben ^Jirebiget ©atomo. 1526.

fc'^vcnbcn Sömten ^Unfdjcn sapientia ober sapientis, scriplura ober scripturis, Salomonis ober Saloinonica iifto. bte SöaTjl ift, "^aben toir Juvjcr^onb unfern ©nt= fd^etb getroffen. S^efte'^t aber ein 3^^''cifft, ob g a = gratias age ober = gratiae agendac, pr^ = patribus ober prioribus, d* = dat ober dcdit, v = vult ober vita ,^u lefcn fei, fo ift ber 33cfnnb ber Überticfernng nntcr bem lerte gegeben, ^-ür bie ^e3eid)nnng ber 9iad)beffcrungen, ber übergeftf)riebenen, am 9lanbe mit ober ol^nc 6innnnfnngS3eid)en na(f)getragenen Söorte t)abeu Unr bic oben 3?b. XIV, 496 (ogl. anc^ ^b. Yll, 303) eingefül)rte 5(rt nnb SBeife angetDenbct. 3)ic Segarten, nietd)e fomit in ben 2:ert nid[)t 5(nfgenommeneg entTjaltcn, finb burd) ein m bor ber ,Sei(en,^nT){ gcfcnnaeid^nct. Sic ^Hanbbemcrfnngen bon fpätcrer .^anb incrben nur, folueit fie nidjt bloB einfa($ haz^ ©tidjliiort be« 3:crte6 irieber'^oleu ober ba§ 3?ibe(citat genaner geben, fonbern fadjlii^ 'DieneS bringen, unter bem 2:ei-te bei;^eid)net (bejeidjnet mit s/)). — ^n ben SeSarten finb bie originalen @d)reibungen fo weit beibeliatten, at§ hk^ ol^ne bcfonbere ^tipen möglich toar. Sm übrigen mu^te ant^ T)ier bie 'iJtufll'tfung an Stelle ber ©iget treten.

OtbrerS ^ted)tfd}reibnng fditnanü 5tuifd)en auctor nnb autor, ociiiin unb negotium, malicia unb malitia. solicitus unb sollicitus K. ^latürlid) ift bieä aOßedjfeln Ui ben boE auggef^riebenen Söorten beibe"f)alten. Söo aber ^(bfür^nngen anfjuliifen maren, T)aben mir batb bie eine, batb bie anbere Sdjreibung gegeben, um bieg bc3eid)nenbe ^üh ber ©runbfa^tofigteit Ülörerg getreulich bor3ufid)ren.

S)ie 1532 beri.iffentlid)tcn Annotationes geben mir nac^ bem S)rude A. -Jtad^ ben obigen 'DJHttTjcitungcn bon ©puren guter 3?erbefferungeu in B, bie au§ einer ^kd)fd)rift gefloffen fein fönnen, !äme anä) B aU füfjrcnber S)rud in ^?rage. i^nbeg l)aben bie .'pevauggebcr ()ierbei fditoerlid} mitgcmirft, ber Bruder I)at bae irjm ,^u ©ebote fteT)enbe öilfgmittel nid)t plaumäBig, fonbern nur fjier unb ba angcmaubt, er bc^eidinet bie 3luggabe nid^t einmal alg emendatior. S)a fi(^ nun nic^t ent= fd)eiben Id^t, ob bie 3uge,5ogene 'i)tad)fd)rift nic^t bo($ fc^on ben i^erauggebern bei ber .^lerftellung beg 2erteg für A borgelegen- "f^alit unb fie mit S^ug ober im Uu= gefd)id bicfcn Saugen gegen bie übrigen 3umeilen jurüdgeftellt Ijoben, fo muffen mir ung an 2:rud .-1 l)alten. S^ie in bem Annotationes borfommenben beutfd]en SBiirtcr gibt 3^rud A in berfelben .ßurftbfd)rift tuie ben lat. lert, nur für m ift bie ^raftnrtl)pe gebraudjt. SBir ^ahen ^yraftur in 3lnmenbung gebrad)t, um bie beutfc^en SBorte beutli($er lierbortreten ju laffen.

3^ag i^egartenbcr^eidmi^ berüdfiditigt nur bie S^rude (A^A^) B unb C, ge'^t an ben (Ve^lern ber ©efammtanggaben, meift and) ben 93erbefferunggberfudicn ber= felben borbei unb fieljt audj bon ber Übcrfefeung beg Suftug ^onag ab.

Lic. @. ^offniauc.

Annotationes in Ecclesiasten. 1532.

20

25

	Kl
mk	Hl
	^^^fl

A] Praefatio Doctoris Martini Lutheri

in Ecclesiasten Salomonis enarratuni in Scliola

YVittembergensi.

Vuc librum, quia obscnre translatus fuit ex Hebraeo, uullum geniis eruditorum homiuum non arripuit ex- plieaudum et omneis^ eins aliquot dicta suae profes- sioni vel opinioni potius applicare studuerunt, sive ea fuit eornm curiositas, quae obscuris et velut novis ac inusitatis delectatur, sive quod in obscuris scriptis 10 ^^*ä4^^^i8Si^=^^SI facile est quodlibet fiugere et opinari. Nam Philo-

sophi putabant ad se pertinere, quod statim a prin-

cipio dicit 'Cunctae res difficiles, non potest ea ser-

mone explicare homo", quasi Salomou de inani illa

speculandi philosophia loquatur. Quidam etiam offensi, ubi Salomon dicit:

1^ 'Sicut moritur pecus, sie moritur homo. Et idem utrisque finis et spiritus etc.',

Suspicati sunt Epicurum illum fuisse aut certe in persona Epicureorura loqui.

Sed nulli perniciosius iilo sunt usi quam Scholae Theologorum, qui

hunc locum 'Nescit homo, an odio vel amore dignus sit', ad conscientiam

erga Deum torserunt. Et ita torserunt, ut omnium conscientias hac tortura

plane excarnificarint et fidem certissimam in Christum cum universa Christi

cognitione prorsus extinxerint nihil religiosius docentes et inculcantes miser-

rimis cordibus quam oportere dubitare et incertum esse de gratia et amore

Dei erga nos, quantumlibet viveremus inculpati. Tanta fuit crassitudo tene-

brarum plusquam Aeg^^ptiarum, ut prae hoc dicto Salomonis, imo prae suis

ipsorum erroribus in hoc dictum intrusis non iam viderent amplius Aposto-

lorura et Euangelistarum scripta tantis signis, scripturis, argumentis, testantia

Christum esse nostrura mediatorem et autorem certissimae gratiae et salutis

a Deo nobis gratis exhibitae et donatae.

Nee minus etiam nocuerunt hoc libro false intellecto plurimi sanctorum 30 patrum et illustrium in Ecclesia Doctorum, qui senserunt Salomonen! hoc libro docere contemptum mundi (ut vocant), id est rerum creatarum et ordi- natarum a Deo. Inter quos est S. Hieronymus, qui hoc libro suam Blesillam ad monasticen invitavit edito commentario. Hinc manavit et per totam Ecclesiam grassata est ceu diluvium quoddam Theologia illa religiosorum 35 seu raonasteriorum, ubi docebatur hoc esse Christianum deserere oeconomiam, politiam, imo ministeria Episcopalia seu verlus Apostolica, fugere in deserta, separare se a societate hominum, vivere in quiete et silentio. In mundo non

6 omnes BCD aliquod Ä 14 etiam] enim Erl

>) Diese geziertlalterthümelnde Form wird auch sonst im 16. Jd. gebfaucht.

3 Sßoticfung übet ben ^tcbigct ©alomo. 1526.

A] posse serviri Deo, Quasi Salomo vanitatem appellet coniugia, imperia, officia et vorhi niinisteria, quae orania mirifice hie laudat et dona Dei appeUat. Et Olim Salomon ipsos homines seu cousilia eorum vanitates esse doceat, ipsi iuvertentes orauia res ipsas vanas appellant et se suaque consilia solida et recta esse opinantur pulchre contraria Salomoni somniantes. Breviter, nihil & nisi monstra nobis ex isto pulcherrimo et utilissimo libro produxerunt et plane ex auro divino aboininanda idola conflaverunt.

Quare ad has tenebras illustrandas et tarn foeda idola conterenda eo facilius passus sum has meas annotationes ahorum manu exceptas et hac ])hrasi formatas (quando per negocia ipse non potui iusto comraentario eum ^'^ librum explanare) imblicari, quae quamvis sint tenues et modicae, tarnen iie, qui nieliora non habent vel mecnm olim seducti fuerunt falsis glossis, possunt occasionem ut sapientibus dare, quo ipsi meliores fiant et mehora iiiveniant. Mihi sane plurimum voluptatis attulit vel modicus giistus huiiis lil)elli, postquam tota vita in illo fatigatus frustra me ipsum crucifixissem i5 et opinionibus inpiis contra fidem Christi corrupissem. De quo laetissimas ago gratias Patri misericordiarum, qui tot revelationibus, tanta luce hoc novassimum saeculum dignatus est renovare.

Igitur liunc librum Ecclesiasten rectius nos vocaremus Politica vel Oeconomica Salomonis. Non sane quod leges ferat aut condat regendae vel 20 civitatis vel familiae (Hoc enim abunde praestat ins naturae seu ratio humana, 1. OToj. 1, i'8 cui subiectae sunt res terrenae, Gene. 1., quae et fons et iudex et finis semper fuit, est et manere debet omnium legum tarn politicarum quam domesticarum) Sed qui viro in politia vel domo versanti consulat in casibus tristibus et animum erudiat ac roboret ad patientiam in ferendis malis, quae sunt ibi ^s infinita, ut omnium historiarum sacrarum libri, quin et omnium Poetarum fabulae tcstantur, Quales sunt Herculis labores, ülissis et aliorum monstra edomita, Qualis Davidis Ursus, Leo et Goliath jc. Haue artem qui ignorat, tandcm fessus cedit et ruit et fit eins ruina magna, Sicut Timon, Demosthenes, Cicero et alii phires ceciderunt. Hac impatientia et haeretici in Ecclesia ^'^ Sectas excitarunt, quod niinisteria sua ferre non possent propter maliciam hominnm. Sic (ut dicitur) Vlesperatio fecit Monachos'^, Quia verum est, quod dixit ille sapiens, 'Magistratus virum ostendit'.^ Sed nisi aliquis Salomon ex- hortetur et consoletur, Magistratus virum obruit et extinguit ac omnino perdit.

Commendo igitur piis fratribus hnnc meum Salomonen! indicatum ^5 verius (|iiam cnarratum. Et opto, ut abundantiori spiritu et foelioiori vena aliquis prodcat, (pii librum hnnc pro dignitate explicet et exornet, ad laudem Dei et croaturanim suarura, cui sit gloria in aeternum per lesum Christum Dominum nostrum. Amen.

33 aliquis AB quis 0 Erl

') Sdir luiußy von Luther angeführt. ^) Ein Wort des Blas, vgl Unsere Ausg. 14, 560, 36.

Annotationes in Ecclesiasten. 1532. 9

^] Aiiiiotatioiies d. Martini In Eccle:

^önTJiiA.ino2«;.| 80. lulij Incepit. Anni 'ZiU

ET iste über unus est illorum, (jui noudum omnino sunt elaborati et multi multa et varia congesserimt potius somnia quam coraraentaria, ut 5 niaioris sit negotii illa sorauia eximere quam ipsum autliorem per sese in- telligere. Lego, relego illorum commeutaria, quanto plus Icgo, tanto minus invenio. Ergo primus labor, ut teneamus libri cousilium, quid (juaerat dicere, quo spectet. Hac summa incognita impossibile est librum intelligere. Ante omuia ergo est summa istius libri, quod Salomon vult rcddere uos quietos

1/2 rofh 3 üiuniiioj ?. 5 sit negotii illa somuia o ü illurum commea o

9 quietos über (pacatos)

A]- ECCLESIASTES SALOMONIS,

CVM ANNOTATIONIBVS

I). MARTINI LYTHERL

ET hie liber unus est ex difficilioribus illis totius scripturae libris, quem nemo hactemis ad pleuum cousecutus est, imo multorum indignis

15 commentariis adeo depravatus est, ut maioris negocii fere sit Autorem ab iuvectis illorum somniis purgare ac vindicare quam verum eins sensum osteudere. Fuit autem duplex caussa, quapropter hie liber obscurior aliis fuerit. Una, quia uon viderunt cousilium et scopum Autoris, (|ucm ut in omni genere scripti ita hie vel maximi referebat ubique tenere et sequi.

20 Altera propter Hebraeae linguae ignorantiam et ipsius Autoris siugularem quandam phrasin, quae a communis linguae usu saepe recedit et a nostra cousuetudine valde aliena est. Ita ergo factum est, ut is über multis nomini- bus dignus, qui omnium manibus tereretur ac quibusvis tum vel maxime reipublicae procuratoribus uotissimus esset (quippe in quo humanarum rerum

25 et privatarum et publicarum administratio graphice et ut alias uusquam de- scripta est), hactenus suo nomine et dignitate privatus sit et misere neglectus iacuerit, ut neque usum neque fructum eius hodie habeamus. Tantum scilicet potuit aliorum sive temeritas sive inscitia. Quare primus nobis labor erit, ut teneamus certum libri scopum, quid quaerat et quo spectet. Nam hoc

30 ignorato impossibile erit stylum et phrasim intelligere.

Est ergo summa et scopus huius libri: Quod Solomon vult nos reddere pacatos et quietis auimis in conniumibus negotiis et casibus huius vitae, ut

IQ Sorlefung übet ben ^ßrebiger ©alonto. 1526.

V] iS";«"! aniiuo, ut simus eoutenti praeseutibus, ui Paulus ^ ait, sine avaritia, ambi- tioue, cura et soHcitudiue.

Inductio est quaedam logica iste über: Potius est rationalis k. Paucis ergo etiam colHgit feriue orania singularia stutlia iu terris. Neque sapientis est panis nee JC. Apprehentlit facta multa et in omnibus dicit nihil aliud s inveniri (^uaiu adflictionem et miseriam spiritus. Ideo si istud est vanum et alteruni, et hoc omnium hominum, ergo omnia vanitas vanitatuni. Haec est conclusio: vanitas.

Sed hoc est prinio eradicandum inter cetera, ne putemus, ut hactenus j.smoi 1, siputannit, auctorem loqui de contemptu creaturarum, qnia deus quae fecit, i" i,Sim.4,4. ssunt valde bona. Sic Paulus: 'Omuis creatura dei bona, sanctificatur per verbum'. Quod ergo multi praedicatores invehuntur in gloriam, carnem, hoc nihil facit ad nos. Damnare res ipsas est stultum et impium. Aurum est bonum, magistratus est ordinatio divina, mulier res bona. Quae deus fecit, ut essent bona et concessit in usum nobis, Sed ipse adfectus est ^^ damnatus, caro et sanguis, qui non est contentus creaturis istis dei sed

1 Paulus] P darüber heb 3 rationalis] rit 3/4 pau go [d. i. paucis ergo7 steht

über potius ist aber zu einem zweiten go vor etiara gewiesen, über etiam steht est ( . . ) oder schlecht fjerathenes ex (. . ) was exemplis sein könnte 7 et hoc o 9/10 ut bis putarunt o 13 stultum et o 15 nobis o

') Bas. heb üler P (=^ Paulus) Z. 1 soll wohl den Himveis auf Hehr. 13, 5 sichern, da Luther den Heln-äerbrief Paulus nicht zuschrieb. Aber Luther mag an 1. Tim. 6, S gedacht haben u'ie auch sonst oft.

A] vivamus contenti praesentibus sine cura et cupiditate futurorum (sicut Paulus ait: Sine cura et sollicitudine agentes). Futurorum enim curam frustra affligere. Colligit autem Salomon inductione quadam perpetua singularium hominum studia et conatus vanos et irritos esse, ut ex 'singularibus uni- -^ versalem conclusionem efficiat et ostendat omnium hominum studia vana esse. Negat enim sapientis esse panem neque velocis cursum neque potentis victoriam, imo quo quis sapiontior, sanctior, operosior esse velit, eo minus efficiat et fiat irrita tam sapientia quam iustitia quam opus suum. Si igitur neque haec neque alia aliquid sunt, ergo necesse est omnia vana et irrita esse. ^^

Sed hie princijHo eradicandus est plurimorum error et nocens opinio,

ne putemus Authorera loqui de contemptu creaturarum, quas scriptura minime

vult contcmni et damnari. Cuncta enim, quae fecit Deus, sunt bona valde

1 lim. 4,». r, et in usum hominum facta, quod clarissimis verbis Paulus 1. Timoth. 4.

dicit: 'Omnis creatura Dei bona est et nihil reiiciendum, quod cum gratia- 3o rum actione percipitur, sanctificatur enim per verbimi Dei et orationem'. Stultum ergo et impium est, quod plerique concionatores invehuntur in gloriam, potcntiam, dignitatem, divitias, aurum, famam, formam, mulieres ])alam creaturam Dei damnantes. Magistratus seu potestas divina ordinatio est. Aurum est bonum et divitiae a Deo dantur. Mulier res bona est et 35

Annotationes in Ecclesiasten. 1532. H

V] semper curat et solicitus est congregare et pertingere ad honores. Non ergo

Soloraon tlamnat creaturas sed adfcctum hominis. Jpsc met dicet: Non «reb. ©ai. s, is inveni melius quam edcre ic, letari cum uxore. Ibi ipse sibi contradiceret, si daranaret res.

5 Leguntur multa talia absurda in Vitis patrum: Noluerunt ctiam in-

spicere solem (ibi debebant sibi oculos eruere). Dictum hoc est notandum: Solomouem simpliciter lo(pii de genere humano. Kr-go iste über agit de humanis studiis, ut non imaginemur cum interpretibus, (jui dicunt contenmere Solomonem Studium astrologiae 2C. Hoc non agit, imo bona est s[)cculatio,

6 ibi bis eruere o 7 agit übe)- (de factis) 9 So! o

A] lu viro in adiutorium facta. Omnia enim fecit Deus, ut esseut bona et in ali- quem usum hominibus commoda.

Non itaque damnantur hoc b'bro creaturae sed pravus affectus et cupi- ditas hominum, qui non suraus contenti praesentibus istis creaturis Dei et earum usu sed semper anxii et solliciti accumulare divitias, honores, gloriam,

IS famam quasi perpetuo hie victuri fastiditis interim illis, quae adsuut, et alia ex aliis seraper affectantes. Haec est enim summa vanitas et raiseria frau- dare se usu bonorum praesentium et frustra affligi de futuris. Hos, inquam, pravos affectus et conatus humanos damnat hoc libro Salomon, non ipsas creaturas. Nam de usu creaturarum et ipse infra dicit nihil melius esse nisi

20 laetari et oblectare vitam suam et comedere et bibere et exhilarari labore suo omni homini jc, ubi omniuo ipse sibi contradiceret, si res ipsas dam- naret ac non potius abusum rerum, qui in solis affectibus est.

Haec stulti quidam non intelligentes absurde docuerunt de contemptu et fuga mundi et ipsi etiam multa absurda feceruut, ut in Vitis Patrum

25 legimus fuisse aliquos, qui ne solem quidem voluerunt aspicere (digni scilicet, quibus ocidi eruerentur) ac religionis caussa sordidissime victitarunt, quod quäle sit, ex antedictis satis liquet. Neque enim contemnit foeliciter mundum, qui vivit solitarius et extra homines, non is aurum, qui abiicit aut qui abstinet a pecuniis ut Franciscani sed qui in mediis rebus versatur neque

3ü tamen earum affectibus rapitur. Hoc ergo primum est, quod Salomonem lecturis est considerandum.

Deinde et hoc diligenter observandum Salomonem hoc libro simpliciter loqui de genere humano planeque persistere intra limites humauae naturao, hoc est, de conatu, de studio et cupiditatibus hominis deque consiliis humanis,

35 ne scilicet idem imaginemur cum interpretibus, qui hie damnari putant et contemneuda docent ceu vanas et inntiles speculationes Cognitionen! naturae, item Astronomiae atque adeo totius Philosophiae studia, cum tamen harum

25 dignos B 33 pleneqne C inter Ä- 34 cupiditate B

■j^2 SSotlefuiig über ben 5ptebiger ©atonto. 1526.

V] explorare herbaruiii naturas et potest ista exploratio fieri cum magna volup- tate et utilitate. Imo scriptura iuduclt res, nt proponat earum proprietates <jJi. io3,5et vires, 'ßeuovabitm- ut aqiiila Jc' hoc fine describitur, iit natura eins sit, de qua loquitur. Humanuni genns, quod multa quaerit suis studiis, quae tarnen non consequitur aut si adsequitur, non fruitur non culpa rerum sed & stultissimorum adfectuum. lulius Caesar versatur in studio, ut imperium teneat. Vides quantis periculis, non est quies nmquam, adepto regno non habet quietem, habet hostes infensissimos, ut ipse testatur.

Si adfluunt res, niox est fastidiura, si non, adest desyderium insatu- rabile. Hoc est in omnibus studiis humauis. Quando vult aliquis artifex lo esse, fieri, tum non adest, non est quies, donec adsit: adipiscens fastidit et expetit aliud. 'Quod fugit, ipse sequor' Ovidius. Pecunia quando adest, videtur mihi non pecunia. Habet quis uxorem, spectat aliam. Corda ergo

2 et utilitate o 6 lulius über Caesar 7 regno o 8 vt bis testatur o

zu 10—12: Hoc etiam viderunt poetae gentiles r' 11 fieri über esse

A] artium magna ac multa sint commoda, quae quotidie versantur ob oculos.

Adde, quod in sciscitandis rerum naturis non solum utilitas sed et magna ^^

quoque voluptas est. Et sacra scriptura indicat res, ut proponat earum

qsf. 103, 5 proprietates et vires. Quäle est illud Psal.: 'Renovabitur ut aquilae iuventus

^■^^i.^42,^2tua\ Item 'Sicut aquila provocans ad volandum pullos suos'. Item 'Quem-

epr.Sai.e.eadmodum desiderat cervus ad fontes aquarum*, Et: 'Vade piger ad formi-

cam 3C.' Imo eiusmodi metaphoris et parabolis a rerum natura sumptis 20 plena sunt omnia, ut qui haec e sacris' literis abstulerit, magnam quoque lucem simul abstulerit.

Simpliciter itaque libri sive subiectum sive materia est humanum genus, quod adeo stultum est, ut multa quaerat et conetur suis studiis, quae tamen assequi non potest aut si assequitur, non tarnen fruitur sed cum dolore et 25 damno possidet culpa non rerum sed stultissimorum aifectuum. lulius Caesar versatur in studio tenendi imperii: Quantis vero periculis, quantis laboribus ea res constitit? Quam ubi adeptus est, non tarnen est quietus, non habet o])tatum sed in maximo conatu plura consequendi miserrime perit. Idem fit in omnibus humanis studiis: cum affluunt res, mox adest fastidium, Si 30 non affluunt, adest insaturabile habendi desiderium ac nulla quies. Viderunt hoc humani iugenii vicium Ethnici scriptores. Sic enim Ovidius: 'Quod licet, ingratum est, quod non licet acrius urit, Quod sequitur fugio, quod fugit, ipse sequor'. Item: 'Nemo sorte sua contentus vivit et intra Fortunam didicit nemo manere suam\ Haec est humani cordis vanitas, ut uunquam 35 sit praosontil)ns donis Dei contcntum, imo noglectui illa habens, ex aliis

21 literis] libris A'^B Erl 22 simul illis abstulerit A-B 25 dolere A"^

Annotation es in Ecclesiasten. 1532, jq

V] hominum dod sunt conteDta praesenti, quaernnt semper alia et praeterita

ueglectui habeut. Vellet libellus hie hiic nos bringen: ^suffieit cliei ma\kmmmi,,.u Hua et Paulus 'estote conteuti praesentibus iC Sic liomo haberet quietum cor et abuude deus suppeditaret omnia. Sed cruciat se liomo solicitudfne, ^ ut rerum usus sit ei amarus. Loquitur ergo Solomon intra fines humanorum Studiorum, non damnat res sed adfectum illum malum.

^ Yide: Cicero eloquentissimus quo spectavit? fuisset dives sed uon potuit quiete uti dono maximo, voluit semper ascendere ad maiora et \vax int ni(^t bon noten. Deus alibi creat homiuem certum, ipse implicat se 10 quaestiouibus iufinitis. Augustinus bene: lussisti, domine, et factum est ita. Animus inordinatus ic. Sumus al§ ein quec! filBci-, fugimus malum, quod urget, spectamus bonum futurum. Si quis corapararet bona, quae habet, cum illis, quae non habet, videremus, quantum thesaurom haberemus. Exem- plum deoculis: lam habemus sanos, integros, sumus quieti? non delectamur 15 hoc dei beneficio. Sic digiti saui, corpus. Anima non agitatur furia?: illa

2 firingen ode7- Ijrengen 3 content! unter estote 8 maximo o 9 alibi o

zu 10 In Coufef libris r 14 integ: o zu Ib si abessent, quantum thesaurum claremus pro uno vel dimidio r 15 hoc dei beneficio o

A] semper quaerit alia nee quiescit, donec assequatur cupita et assequuta rursum contemnit et in alia respicit.

Est ergo (ut repetens dicam) Status et consilium huius libelli erudire nos, ut cum gratiarum actione utamur rebus praesentibus et creaturis Dei,

20 quae nobis Dei benedictione largiter dantur ac donatae sunt, sine solicitudine futurorum, tantum ut tranquillum et quietum cor habeamus et animum gaudii plenum contenti scilicet verbo et opere Dei. Sic in sequentibus adliortatur nos, ut edamus et bibamus et laetemur cum uxore adolescentiae nostrae et ne oleum capiti nostro deficiat et vestimenta nostra Candida sint iuxta illud

25 Christi: 'Sufficit diei malicia sua'. Et ut Paulus dicit 'Curam carnis agentes -^^.""ö- .«' 3* non in desideriis'. Quod si haec sequeretur homo, haberet cor quietum et tranquillum et abunde Deus suppeditaret omnia. Nunc vero cruciat se homo duphci malo, dum se privat usu rerum praesentium et frustra discruciat solicitudine futurorum, aut si quis est rerum usus, is non est uisi ama-

30 rus. Cicero vir in eloquentia tantus, futurus omuino foelix, si scivisset uti quiete, Sed bonus ille vir dum semper cupit maiora et urget sua consilia frustra, vide, quantis bonis se privet et calamitatem et exitium sibi accersat. Bene ergo divus Augustinus inquit: lussisti Domine supplicium esse homini uon contento suis irrequietum animum.

35 ^ Si vero quis comparet bona, quae habet, cum malis, quae uon habet,

IS taudem mtelliget, quantum bonorum thesaurum habeat. Qui habet sanos et integros oculos, non magnifacit neque delectatur hoc beneficio Dei, quibus si privaretur, vide, quanto thesauro redemptos velit. Sic in valetudiue^ sie

14 Sßorlcfiing über ben ^ßrebtger 6atomo. 1526.

V] non spectamus sed videmus, ut acquiramus honores, pecuuiam. Si daret deus omnia: Cicerouis eloqueutiara, Caesaris imperium, Solomonis sapientiam, non quiescerem, semper contemuerein praesentia et spectarem alio, volo fnii CO, quod non est 2c. |3fu bem fd)enb(i(!)en leBen propter haec studia, si etiani abcsscnt peccata. Contra haue miseriam invehitur in isto libro, hie est .0 scopus totius libri, scilicet quod liumaui cordis iucoustautiam et vauitatem arguit, quod pvaesentibus dei bouis non fruitur nee futuris: quod habemus, pro eo gratias non agimus et sie intra celum et terrani haeremus. Qui non habet uxorem, vult habere, qui habet, non potest eara.

De ipso auctore, qui se appellat eeclesiasten vel concionatorem, hibcnter m velleni imaginari, bQ§ nonieu ntdjt tücr authoris uoraen sed nomen libri et huc incHno, i. e. verba publica vel quae sunt publice dicta per Solomonem. Nam fuit rex, ideo non erat sui muueris docere sed sacerdotum et Leui- taruui. Ideo additur iste titulus 'Davidis filius' Salomoni. Ita accidit: ut sedens et cogitaus, quae sint res vanae, fecerit egregiam cohortationem et sit 15 iocutus coram suis principibus et postea sit iste sermo collectus a suis, ut sit ex ore eius acceptus in quadam coufabulatioue cum suis principibus.

1 (Sicut fatio) Si 2 Cice: elo bis Solo sap: o 4 propter hec studia 0

zu i> Scop9 libri (roth) r 7 arguit o 11/12 et huc inclino 0 13 sui w'ter (eius)

14 Davidis filius 0 ita accidit o ut fehlt

A] in omni re agitur. Si daret mihi Deus Ciceronis eloquentiam, Caesaris potentiam aut Salomonis sapientiam, non tarnen essem contentus, quia semper quaerimus, quod non est, coutemnimus, quod adest, dum non est uxor, quae- 20 ritur, dum habetur, fastiditur. Similes omnino sumus argento vivo, quod nusquam consistit. Adeo inconstaus est cor humanum, indiguum quod vel UDO beueficio Dei gaudeat. Contra haue humanorum aifectuum miseriam invehitur hoc libro Salomou inconstantiam et vauitatem cordis humaui argueus, quod neque praesentibus neque futuris bonis fruitur, dum non agno- 25 seit accepta beneficia neque gratias agit et frustra sequitur, quae non habet, quod est vere haerere inter coelum et terram.

Caput primum.

1,1 Concio filii David, regis in Jerusalem.

Titulum Ecclesiastis sive concionatoris magis refereudum puto ad ipsius 30 libri (juam Autoris nomen, ut intelligas haec esse verba per Salomonera ))ul)lice dicta in concione aliqua suorum principum et aliorum. Cum enim rex esset, non erat sui muneris neque officii docere sed sacerdotum et Leui- tarum. Quare haec arbitror dicta a Salomone in conventu quodam suorum seu a couviviü vel etiam intra couvivium praesentibus aliquot magnis viris 35

30 Ecclesiastae C 31 quam ad Autoris Ä-B

Annotationes in Ecclesiasten. 1532. |5

V] Ideo non est observatus bonus ordo et in fine fatcntur se cono-essissc et sicut nostrum aliquis posset in convivio sedere et loqui de rebus liumanis et alii colligereut, ut sit aliqua publica concio, quam ex Salomone audicrint, quia non fuit praedieator sed libellus vocatur pi-aedicator (}. d. cS i[t ein 5 feine coHation getoeft, vel qui fuerunt boni semiones in convivio, illa concio loquitur in hoc libello.

Verba collatoris. Non significat se regem et non sacerdotem oti, i tarnen effudisse egregiam coUationem de rebus humanae vanitatis. Nos "^collatio filii David' diceremus. 'Dabar' nos exprimimus pro hoc titulo

10 autoris. Summa et scopus hactenus libelli, difficultas erit in vocabulis et tropis hebraicis. Libellus in summa est nobis cognitus qnidem, sed quantum negotii facient nobis vocabula, videbitis.

'Vauitas vanitatum, dicit praedieator' collator. Copia quaedam i, 2 Solomonica, quia habet singularem raodum loquendi et voluit elegautior

15 videri suo patre David et iste Solomon reperit multos tropos. Ipsius sermo est, nt vocant, floribus multis aspersus, Davidis est simplicior et tamen vul- garibus figuris uon caret. Et incipit Solomon aulicum sermonem et sicut solent viciare aulici patrium, praesertim scribae, sie Solomonis phrasis nonnihil est vitiosa, quod non loquitur ut communis populus et recedit a

zu 9 concio über colla« 10 hactenus o 13 collator o 15 videri o (mult)

multos 16 ut vocant über floribus zu IG vt qui liodie latiue scribunt r 18 patrium

über, praesertim scribae unter der Zeile

A] 20 et proceribus, postquam apud se diu et multum cogitasset de rerum huma- narum seu potius affectuum couditione et vanitate, quae sie postea (ut fit) illis praesentibus eflPuderit, deinde ab illis ipsis magistris commuuitatis vel Ecclesiae excepta et collecta. Unde et in fine fatentur haec se accepisse a pastore uno et congessisse. Sicut nostrum quispiam posset in convivio

25 sedens de rebus humauis disputare aliis quod diceretur excipientibus. üt scilicet sit publica concio, quam ex Salomone audierint, a qua concione pla- cuit librum hunc Coheleth appellare, non quod Salomon ipse coucionator fuerit sed quod hie liber concionetur tanquam publicus serrao.

Vanitas vanitatum, dicit concionator. i 2

30 Hactenus qiiidem summa et scopus libri utcunque cognitus est, Caete-

rura difficultas posthac maxime erit in vocabulis et tropis Hebraicis, quibus abundant prae caeteris Salomonis libri. Habet enim Salomon singularem modum loquendi vultque elegautior videri suo patre David et sermo eins est multo picturatior et pluribus tropis ornatior. Extra vulgi morem loquitur

35 et aulice. Davidis sermo est simplicior et tamen viügaribus figuris nou caret. Salomon vero invexit sermonem aulicum et sicut solent aulici viciare simplicem patrum sermonem praesertim scribendo, sie et Salomon, ne videatur

24 et fehlt C

1(3 Sorlefung über ben ^rebigcv Salomo. 1526.

V] siinplicitate paterua et Mosis, qui est omninm simplicissimus et tarnen habet egregias multasque figuras ut David sed vulgares.

Hebraismus 'vanitas vauitatum". Ipsi enim uou habent superlativum nee comparativum : Canticum [canticorum] i. e. excellentissimum cauticum, quia Solomon fecit. Id est: maxima, summa vanitas et prorsus tota vauitas, 5 Latiue. Et exaggeravit hoc per copiam, ut dixi. Hoc totum dicit non in res sed in cor humanum Solomon, et naturalia sunt bona et creata in usura JC. sed vanitas in humano corde. Ipse met exponit, de quo velit docere et theraa est totius libri, Dicit de vanitate maxima, de summa et de tota vanitate i. e. loquitur in isto libello, tractabit, quomodo homines sint vanis- 10 simi m omnibus suis studiis, quod non sint contenti praesentibus , quibus non utuntur, nee futuris possunt frui. Nam omuia vertunt in abusum sua culpa non rerum. Quod haec sit summa, sequitur. Yides loqui eum de vanitate, quam habent homines.

1,3 'Quid habet reliquum homo' seil, quam vanitatem vanitatum. Ergo 15

studia humaua fein nur vanitas. In tantis conatibus quid habent? Nihil

4 cauticorum feJdt 5/6 et bis Latine 0 13 culpa 0 15 habet Ms homo »7t

A] loqui ut vulgus, recedit nonnihil a simplicitate paterna et Mose, qui est omuiura simplicissimus et tamen habet multas egregias figuras ut David sed vulgares.

Vanitas vanitatum. 20

Hebraismus est. Cum enim Hebraei non habeant superlativum ueque comparativum, coguntur per compositionem facere superlativum vel etiam comparativum. Sic Uli Cauticum canticorum, id est,' summum et excellen- tissimum canticum, quod fecit Salomon. Vanitas vanitatum, id est, maxima et summa vanitas et prorsus tota vanitas. Hoc totum dicit non in res ipsas 25 sed in cor humanum, quod rebus abutitur suo incommodo. Ingemmatio vero istius 'Vanitas vanitatum et omnia sunt vana" copia Soloraonica est. Ponit vero hoc exordio tanquam thema totius libri et argumentum, de quo velit dicere: Dicens se de summa et maxima vanitate loqui, quo- modo homines sint vanissimi in omnibus suis studiis, quod non sint con- 30 tenti praesentibus, quibus non utuntur neque futuris frui possunt, vertunt omnia etiam optima in miseriara et vanitatem sua culpa non rerum. Quod vero haec sit summa, ex sequentibus facile cognosces, ubi vides eum loqui de vanitate, quam homines habent in suis laboribus et studiis, non in rebus ipsis. ^^

1,3 Quid habet homo reliquum de universo labore suo, quem

efficit sub sole?

Scilicet, «luam vanitatem. Hoc est, homines suis consiliis et studiis ducuntin- «-l trahuntur et in tantis conatibus quid habent? nihil (luam vaui-

Annotationes in Ecclesiasten. 1532, 17

V] quam vanitatum vanitatem, quia habent vanos labores et tft t^ein nil| nid^t, qnia non friumtiir praeseiitibns nee absentibus, quia cor nou est quietura, fcfjtueBen Ihjifc^en f){mel unb erben, beu^fd^, e§ ift gar ntd§t§, er toil reben t)on eint bing, ha§> ift fo gor nichts, boy funb et fc^onb fct). Congregant

5 thesauros et non fruuntur, ift ha§ niä)i 'nic^t»"? Aurum quidem est aliqmd sed nihil est cougregatori, quia non fi-uitur. Hactenus thema. Ultima iulij~| DLxi hoc esse thema huius libri, quo significat se acturum de actibus et studiis hmnanis. Ideo ista vocabula sunt intelligenda cum Eraphasi, quod non est acturus de operibus dei, in quibus est sanctitas, sakis «t gratia,

10 'sunt omnes creaturae', sed operibus hominum, qui suis studiis, consiliis fruun- 1- ^''"- 4, 4 tur, ut compescat eorum calamitatem et laboriosa negotia. Et intellige de labore erumnoso non manuum, benn 'amaF ;^cift OTU^e unb er6et)t, ut potius erumnam significet quam opus, laborem, quem non damnat. De isto labore non loquitur, qui est praeceptus Gen. 'In sudore" 2C., sed de isto labore, i- 2«of. 3, 19

15 quo homo se adfligit et frustra, quia nihil consequitur nisi calamitatem. Quid habet reliquum i. e. quod homo multa conatur, ut sua cousilia expleat, quid habet ab istis omuibus studiis quam vanissimam vanitatem?

4 über fc^ steht roth ift jc. 5 ift o iiic^t o 9 salus 0 10 operibus 0

15/16 Quid bis reliquum roili 0

A] tatem, quia habent vanos labores, ß» ift fein nu| n{d§t. Neque enim fruuntur praesentibus nee absentibus, quia cor non est quietum, sie inter coelum et

20 terram suspeusi feruntur et plane nihil efficiunt. Hoc enim proprie significat vocabulum 'Vanitas'', quod nos dicimus Nihil. Congregant thesam-os, opes, potentiam 2C. et haec tamen omnia simt nihil. Aurum quidem est aliquid sed tibi niliil est, qui eo non uteris. Emphatice igitur accipieudum quod 1,3 dicit 'de labore suo'. Quo verbo significat se acturum nou de operibus Dei,

25 in quibus sanctitas et salus est, ut sunt omnes creaturae, sed de operibus hominum, qui suis consiliis aguutur et feruntur, ut compescat eorum calami- tates et laboriosa negocia. Nee loquitur de labore manuum, qui est prae- ceptus diviuitus Gene. 3. 'In labore vesceris pane tuo', Sed de nostro conatu 1. SKof. 3, 19 et consiliis, quibus efficere quae nobis placent, conamur. Nam vocabulum

30 Amal significat erumnam et calamitatem potius quam opus, eum scilicet laborem, quo homines sese affligunt et frustra discruciant. Est enim miser- rimus labor tautopere conari in statuendis consiliis et explendis conatibus et tamen nihil prorsus efficere. Ait ergo: Quid habet homo reliquum jc. Id est, quod homo multa conatur, ut sua consilia expleat, quid habet ex

35 istis studiis et laboribus quam vanissimam vanitatem?

19 sicque B 28 Ge. 3 Ä^ Gene. 3. Ä"^ 31 adfligunt Ä-

£utf)et§ mute. XX.

IQ 5Borlefuttg ubn ben 5ptebigei; ©domo. 1526.

V] i,jJ 'Sub sole'. Kegnum vanitatis descripturus est et appellat hoc 'ne-

o-otiuni sub sole'. Alias haue phrasin nou legis iu scriptura, quia vult per hoc secernere opera diviua, quae potius sunt supra solera et extra hominum

VI 104, 23 studia. Sol oritur ad hoc, iit 'homo egrediatur", psalmus, ut sit lux mundi,

quae serviat in rebus corporalibus, et sub isto sole versantur ista vana 5 studia, quibus adfliguntur homines. Et hoc dico iterum ad eximendam vauara cogitationem, qua interpretati sunt de vauitate crea[turarum]. Sub-

9!üm. 8, 20 iectae creaturae quidem sunt vauitati sed res ipsa bona, alioqui dixisset soleni vanum zc. Solem excipit, quia dicit 'sub' sole, ergo excipit. Agit ergo non de operibus dei, quae bona, vera, sed de operibus, quae suut sub lo sole, qui sumus nos 'Labore' erumna, 'Laborat' affligit 'sub sole' in hac vita. 1,4 'Generatio vadit, praeterit, adveuit et terra autem ineteruum stat'.

Summa seutentiae. Vides eum recitare non opera sub sole sed ipsas res et creaturas dei, ut sunt generatio hominum, sol, aqua et ferme comprehendit ipsa quatuor elementa. Etiam philosophi distinxerunt quatuor Elementar i5 ignem posuerunt sursum super 3 elementa. Solomon autem videtur solem

2 in scrip: o 4 psalmus] psas 7/8 subiecta und est c in subiectae und suut

12 Geueratio] Gene vadit o über advenit steht venit et 14 creaturas] crea

A] 1,3 Sub sole.

Descripturus est regnum vanitatis imo et locum huius regni appellatque totura hoc vanitatis regnum 'negocium sub sole' singulari phrasi, quam alias in scriptura non legimus, ut per hoc excludat opera divina, quae Dens ipse 20 vel etiam in nobis operatur et nos operari iussit, quae potius sunt supra solem et extra hominum studia. Sol enim oritur ad hoc, ut homo egrediatur

*i. 104, 23 ad opus suum, Psal. 103., ut sit lux mundi, ut serviat in rebus corporalibus. Sub isto, inquam, sole agitantur ista vana studia, quibus affliguntur homines. Hoc iterum notandum ad eximendam vanam cogitationem, qua haec inter- 25 pretati sunt de vanitate creaturarum. Subiectae quidem sunt creaturae vani-

9iüm. 8, sotati, ut Paulus E.o. 8. testatnr, Sed tarnen res ipsae bonae, Alioqui dixisset solem vanum esse, Sed solem excipit, quia dicit: sub sole. Agit igitur non de operibus Dei, quae bona, vera et supra solem sunt, sed de operibus, quae sunt sub sole, quae nos facimus in hac vita corporali et terrena. 30

1,4 Saeculum aliud praeterit, aliud succedit et terra perpetua

consistit.

Vides eum recitare non opera sub sole sed ipsas res et creaturas Dei, ut sunt generatio hominum, sol, aqua, terra. Et comprehendit ipsa ferme quatuor IClcmenta. Nam et Philosophi sie distinxerunt quatuor elementa, 35 in quibus agunt omnia, quae suut in mundo. Ignem posuerunt sursum super tria elementa. Et Salomon videtur solem accipere pro isto igne elcmen-

97 Roma. A'^

Annotationes in Ecclesiasten. 1532. \g

V] accipere pro isto igne, sie ut istis vocibus exponat, quid voluit intclligere 'sub sole'. Ego dicturus de vanitate et labore vanissimo homiunm, quo vexantur sub sole: bie fun g()ct tjicn tncg, sie aqua jc. Sed homines, qui versautur in istis omnibus, uon possunt sine vanitate agere, ut sit deserip^io 5 loci, in quibus sit vauitas, quid sit 'esse sub sole". lila, quae sunt, in quibus versantur homines, bk ^aben trc tücifS, sed sie non possunt focere homines et tarnen versantur in Ins 4 Elementis. fGeueratio ludaeorum praeterit, Christianorum veuit' non est sensus).

Et oritur sol et ad loeum suum (ortum) properans (anhelans festinaus) i, 5

10 oritur ibi. Et eircumflectitur ad aquilonem. Noster mire sed male inter- pretatur: renascens gyrat ic. Salomon vult significare, quod ventus vel aer sequitur impetum currentis solis, qui est numen, sub quo isti homines vanis- simi sunt. Iste sol habet veutum et moderatur omnia sua administratione : quaudo oritur facit alium aerem, ut videmus, quando occidit, alium. Sie aliter

15 facit auram. Tune secundum haue expositionem sol esset vice ignis, si ita exponeretur. Nam occidente sole terra fit humida, aqua frigida, aer humidus.

2 vanissimo] vanis 7/8 Generatio bis sensus »• 9 ortum o anhelans, festinans o 10 sed male o 12 homines] ho 14 vt videmg o alium o 15 sec™ hanc exp™ o

A] tari, sie ut his verbis exponat, quid voluerit iutelligi istis verbis 'sub sole', ut sit summa sententiae: Res quidem mundi ut sol, aer, aqua JC, in quibus versantur homines, consistunt sua certa lege, euut, redeunt, moveutur jc. ita, 20 ut ordinata sunt, habent certas vices, non fluetuant neque aberrant sed agunt quod debent, sicut sol sua via et certo motu movetur ic. Homines vero, qui in istis quatuor elementis, rebus iuquam stabilibus, versantur, non pos- sunt sie agere sed fluetuant, nutaut varietate suorum couatuum ac cupidi- tatum instabihssimi, uon contenti suis terminis, negociis, vocationibus 3C. 25 Proinde non recte exponunt, qui generationem praetereuntem ludaeorum, suecedeutem Christianorum intelligunt, cum hie de perpetuo successu gene- ratiouum seu seculorum loquatur.

Sol oritur et occidit et ad suum loeum anhelans rursusi,5 oritur ibi, et pereurrit meridiem et flectitur ad aquilonem, Rap- se tatus et eircumiens ventus rursum reeurrit.

Perseverat Salomon in descriptione regni et loci vanitatis probatque solis stabilitatem ex eins perpetuo constantique ortu et oceasu ac cursu. Deinde vult Salomon significare, quod ventus vel aer sequitur impetum cur- rentis solis. Hunc enim facit fere dominum et rectorem elementorera. Iste, 35 inquam, sol habet veutum et moderatur omnia sua administratione tempe- ratque suo cursu aerem, aquam, veutum ic. Quando oritur, facit alium aerem, ut videmus, quando occidit, alium. Sic etiam alias aliter afficit aquam k. Nam occidente sole terra fit humida, aqua frigida, aer humidus k. Quin et universa fere creatura varie afficitur ad occasiuu et ortum solis.

2*

20 2]orIefuiig üOer bcn 5prebigex ©alomo. 1526.

V] 1,6 'Zoeph:' attrahit spiritum, non est 'revertitur'. Vult significare, quod

sol nimio impetu commovetur, qiiae causa est omnium ventorum et spiri- tuum. Sic quando quis currit, concitat spirationem. Oritur quando ad locum suum anhelaus rursum, ubi oritur. Vadit ad meridiem, per uoctem ad aquilonem. ^Circuiens spiritu": Sol cum revertitur ad orientem, ut ibi s oriatur, rapiat secum ventuni i. e. habet in manu sua ventum, ha^ i[t copia Solomonica i. e. sol quottidie oritur et occidit, iterum oritur, ambulat per meridiem et aquilonem et iterum oritur et rapit secum ventum. 1, 7 Item 'omnia flumina vadunt ad mare, mare non repletur\ Hoc quoque

est philosophicum. Aristoteles disputat, unde fontes, venti unde, sed nus- lo quam inveuitur, quod hie Solomon dicit, quod aquae veniant ex mari et impleant mare. Quamvis homines siut vanissimi, tarnen mirabile regnura. Aer movetur ut sol assidue et non cessat, sie flumina : intrant mare et mare

1 Zoepli] Zoeth 2 commovetur] Quometur

A] 1,6 Et ad locum suum anhelans.

Verbum 'Saapli\ pro quo noster male posuit 'revertitur', significat is attrahere spiritum. Significatur ergo, quod sol nimio impetu, quo movetur, quasi caussa est omnium ventorum et spirituum, sicut cum quis currit, impellit aerem et concitat spirationem. Anhelare ergo est celerrimo impetu ferri ab Oriente ad occidentem et inde iterum in orientem, quod fit singulis diebus ac noctibus. 20

1.6 Raptatus ventus vel circumiens Spiritus.

Hoc est: Sol cum revertitur ad orientem, ut ibi oriatur, rapit secum ventum et habet in manu sua ventum. Hoc totum est copia Salomonica, qua breviter nihil aliud vult quam solem quotidie oriri et occidere et eins impetu ferri ventum. 25

1.7 Omnia flumina intrant mare et mare non redundat. Flu- mina ad locum, unde manant, redeunt, ut inde rursus effluant.

Disputat Aristoteles, unde veniant fontes et venti, et valde in eo in- vestigando sudat et cum illo multi alii, sed nusquam invenitur, quod Salomon hie dicit, omnia flumina venire ex mari et rursus implere mare, mare ponens 30 aquarum omnium ac fluminum originem et principium, ex quo per occultos meatus scaturiant et erumpant, cum tarnen plerique Philosophorum singulis fere fluminibus suas origines sub terra esse fingant, unde scaturiant, Sed vera est Salomonis sententia, videlicet omnes omnium et fontium et flumi- num gurgites ex mare fluere et refluere. Sunt autem haec maxima miracula: 35 Primum in cursu et motu illius vasti luminis, de quo iam dictum, deinde in hoc, quod flumina intrant mare et tarnen mare nunquam redundat. Alio-

15 evertitiir Erl

Annotationes in Ecclesiastcn. 1532. 21

V] non repletur. Si Albis tantum solus fluisset ab initio mundi, certe replesset totam spheram aeris usqiie ad lunae et tameu fluxit plus quam quinque millibus aunis, jimber QC^t Ijtncr etriy bem anber naä), intraut mare et niare it in fontes. Fontes habemus ab abscendendo, quando exeunt e ter^ia,

5 muffen» ■^cr qB. Videtur terra nihil aliud in rotuudo quam ein laugen \aä, per quem distillantur aquae et fluunt rursum in mare. Credo etiam hoc eum voluisse, quia vicissitudine harum rerum voluit trahere hoc allegorice ad rem, quam agit. Sol toixi nid§t uiub et aqua et tüirt ntd)t mer nee iücmger, sie est cum hominibus: Non cessaut imitari superiores, (jui studueruut vani-

10 tati, et nos etiam, et tamen nihil efficimus, nemo exemplo aliorum emendatur. Julius studiis vanissimis fuit occupatus, nemo JC. Cicero studuit eloqueutiae, quis finis? Vanissiraus, quia non est adsecutus, ad quod paravit. Si usus fuisset eloquentia non secundum sua consilia sed si secundum casum usus.

1 fluisset deutlich ab bis mundi o 4 it oder (ex)it zu 5 Sol flumina venti,

terra r 10 & tn bis efficimg o

Ajqui si vel Albis tantum fluxisset ab initio mundi, potuisset replere totam

15 spheram aeris ad Lunae usque spheram. Nunc vero cum fluxerit plus- quam quinque milibus annorum, adhuc tamen suo litore contiuetur et non redundat.

Dicit ergo omnia ferri suo ordine et sese mutuo sequi perpetuo motu, sicut sol assidue movetur et nunquam cessat. Ita etiam aer semper est in

20 motu, Sic etiam flumina iutrant assidue in mare et mare iterum in amnes et fontes per occultos terrae meatus et veuas montium quasi distillatur et exudat. Unb ift bie erbe ein rechter lougenfatf, baburc^ ha§ tüaffer geläutert tüirb. Ita vides Salomonem paucis verbis comprehendisse mu-abilem disposi- tionem et motum quatuor elementorum inter se, cum nominat terram, solem,

25 ventum, flumina.

Credo autem Salomonem hoc velle, ut allegoria vicissitudinum istarum in natura trahat nos ad rem, quam agit, et illam tanquam similitudinem accommodet ad nos. Quasi dicat: sicut illa omnia mauent in suis vicibus ic, ita et omnia nostra. Sol in continuo suo cursu nunquam fatigatur et aquae

30 intrant mare nee tamen exhauriuntm' JC. Sic est cum hominibus. Non cessant imitari superiores, qui studuerunt vanitati. Sicut illi nihil efiecerunt, sie et nos nihil efBcimus. Nemo aliorum exemplo emendatur aut aliorum periculo fit cautior. lulius vanissimis studiis fuit occupatus, Cicero studuit eloqueutiae sed quis eius studii finis? Vanissimus, quia non est assequutus,

35 quod volebat. Si usus fuisset eloquentia non secundum sua consilia sed casum et usum hominum, foelix profecto fuisset. Dlorum exempla sequimur

22 batburtfj B

22 33ot(efmtg über ben ^Ptebiger ©alomo. 1526.

V] Omuiimi humiuum stiulia oriiuitiu- et occiduut ic, ut uou solum sit descriptio loci, regni vaüitatis.

1,8 'Cuuctae res (causae, studia) difficiles, nou potest eas homo explicare

sermoue'. S)a tft quaedam exciisatio. Haue textiim torseruut sophistae 2C. Causae rerum sunt omniiim manifestissimae jc. Seutentia est: se quideiii s velle dicere de vanitate, sed tantus est numerus illarum rerum et tam magnae sunt, ut putet se nou posse satis dicere de his. Sapientiam tribuit huic homiui scriptura, er !^Qt ^oä) hdxa^t Non potest, iuquit, dici, quauta sit vauitas hominum. Persius: O quautura est rerum iuane^ Cum magna exclamatione videt cursum omuium hominum, nemo est sua sorte contentus. lo Dicturus Ego Salomon de vanitate sed parce, quia non satis explicabimus pro rei dignitate, quia adspexit adfectus homiuum. Adfectus sunt semper maiores quam possunt esse verba. 2)Qy finb universales, geuerales senteutiae pro themate declarando. Exemplum.

3 Causae studia o 6 tantus] tm 7 über huic steht Sol [== Solomoui] 11 Ego

Salo o 14 Sit Exemplum : Non taxat studia philosophorum. Nou est malum scrutari vires

herbarum. non damnat, sed dicit: deberem loqui de vanitate. Superat istorum vanissimorum Studiorum omne Studium rh 13 Sj finb

*) Gemeint ist Persius sat. t, 1.

A] et DOS 2C. Omnium igitur homiuum studia sie oriuutur et occiduut, euut, i5 redeunt et manent, ut semper fuerunt. Sic non solum in his verbis descriptio

1, 8 est, ut dixi, regni vanitatis sed etiam similitudo et imago studiorum humauorum. Omnis caussa difficilis est neque quisquam explicare ver- bis potest.

Hunc Textum corruperunt Sophistae, dum hie -putaut Philosophorum 20 studia taxari, quibus rerum naturas et caussas scrutantur, quasi hoc malum sit et inexplicabile. Sed non est malum scrutari rerum naturas et proprie- tates. Deinde et causae sive res mundi sunt omnium manifestissimae, tautum abest, ut sint difficiles. Est ergo haec seutentia: se quidem velle dicere de vanitate humana, sed tam multas esse tamque raagnas illas vanitates, ut 25 putet se non satis posse de his dicere. Non potest (inquit) dici, quauta sit vauitas hominum, quod et Persius exclamat: O quantum est in rebus iuane. Et alius 'Xemo vivit sua sorte contentus et intra Fortunam didicit nemo mauere suam'. Latius patet vauitas, quam ut per omnia negocia hominum recenseri possit. Parce ergo dicturus sum de vanitate, si rei magnitudiuem 30 spectes. Tanta enira est vanitas, ut non possim ullo sermone assequi. Res est maior, quam ut possint Uli capere vel ego explicare, 6§ i[t 3U groy unb m öicl. Difficile est varietatem humanarum cupiditatum et conatuum enarrare, (piid lulius cupiat, quid Alexander, quid Salomo, quid Cato, quid Scipio, quid Porapeius. Affectus semper sunt maiores quam possunt esse verba. 35 Probat autem exemplo, quod dixit.

23 causae bis suut] causae rerum sunt B 31 i)oösum AC 36 dixerat B

Annotationes in Ecclesiasten. 1532. 23

V] ^ 'Non saturatiir'. Si tautiim hoc stutliiim fol CX^dcn, <iuod captamiisi,8 oculis vel aiiribus, i. e. homo habet ociilos et seiisus irreqiiietos. S)o Alex- ander totum fere orbem terrae l^ct, desyderabit altenim. Ligemuit, cum pliires aiidiret orbes, (^1) ein fdjoil ftutficin. Ita adfectuin cor, iit nidlis

5 modis possit saturari. Est iiidicibilis ista vanitas et insatial)i]ita.s {;ordis hiimaui. Qiiis polest adfectum illiim eloqui Alexandri, est iiidicibilis, icfj mein, e§ fet) vanitas.

'Quid est quod fuitf T)Q Tjabctty nild) fantifirct. Et videtur tarnen i,;i manifeste Salonion loqui de adfectibus, quia dicit: Nou oculus saturatm-.

10 Aures et visus sunt sensus, qui maxinie sentiunt res. Sic nee tactus satura- tur 3C. Non est malum längere mollia sed velle semper, i. e. sensus accipit tanluni, ergo consequitur etiam de sensu, studiis et adfectibus. Quid est?

2 t auribg o 9 uculg o

A] Non saturatur oculus videndo nee auris audiendo. i,s

Jd est, homo habet oculos et sensus irrequietos. Si lanlum haec sludia

15 narrare coepero, quae captamus oculis vel auribus, infinitum simul laborem coepero. Si oculus non saturatur videndo, quomodo possem omnem hominis vanitatem verbis consequi? Summa: Pravum est cor hominis et inscrutabile. Tanta est varietas aiFectuum et cupidilatum humauarum, ut oculi mm(|uam exsaturentur, iam hoc iam aliud cupiunt, et cum cousequuntur, tamen non

20 expletur auimus. Cor est vorago semper hians, onmia cupit, etsi omnia assequeretur, tamen quaereret plura. Vide Alexandrum Magnum, qui cum toti fere orbi domiuaretur, tamen cum audit plures muudos esse, iugemuit dicens: Et ego nondum uuum vici. Sic plane innumerabiles mimdos cupit illius animus. Quis hie vel eloquentissimus possit assequi affectum illum

25 vanissimum istius cordis? Est indicibilis ista vanitas et insatiabilitas cordis humani. äßa§ er ^Qt, bQ§ gefeit im nic§t, tüa§ er nit^t ^at, ha f eignet er ftd) naä). 'Non saturatur oculus videndo' generaliter expone, non sicut illi exposuerunt: Non saturatur videndo coelum.

Quäle est id, quod fuit? Illud ipsuni, quod futurum est. 1,9-11

30 Quäle est id, quod factum est? Illud ipsum, quod fiet. Et nihil est sub sole novum neque de ullo negocio dici potest: ecce hoc est novum. Iam enim simile fuit superioribus seculis. Non est recordatio priorum et non erit recordatio eorum, quae postea accident apud posteros.

35 Hie iterum nugantur Sophistae, dum haec de rebus ipsis intelliguut,

cum tamen manifeste significet se de affectibus et cupiditatibus loqui, cum ait: Neu saturatur oculus ?c. Quia auditus et visus sunt sensus, qui maxime sentiunt res et afficiuntur rebus. Estque haec sententia:

24 pussit] putest B

24 SSoxlefimg iibn ben 5ßrebiger ©olomo. 1526.

V] äÖQg einer I)cut ^at ge'^aBt, ha^ Inil er tnorQen nod; me^r Ijabm. Iiüius habuit imperium, viele adfectum: imperium est partum, futurum, ut maius sit. Quod vult habere i[t, ba§ er Beret)t fjai, ipsum quod factum est i. e. esset idem affectus, non saturaretur. Loquitur de facere humano, non de rebus, laboribus. Homiues quod hodie concupiaut, bQ§ tüoEen [i(i) ^ morgen 5 QUC§ !§Q6en. Siguificatur insaturabilis aifectus et vanitas cordis humani i. e. totus homo non potest saturari, hoc regnum est sub sole. Hoc quod hodie perfeci, hoc nihil est. Sive aliquid habuero sive perfecero, non sum con- tentus. Sic faciuut omnes homines: lulius fecit, sie omnes principes.

1,10 'Nihil sub sole' torsit maxime sophistas. Tamen Christi nativitas est lo

nova? mater virgo? 'Ego creo coelum", 'Novum faciet dominus in terra'. Et homo, quando nascitur jc.? Sed hoc fecerunt, quia non animadverterunt

1 ba§] bä toxi] to'xx 3 ipsum bis est r

1) fi(J) f. fie. Vgl. m. Amn. zu Uns. Ausg. Bd. XIV, 42, 7 und 113, 3; 237, 21; 453, 7 in Eörerschen Aufzeichnungen. Ebenda noch viel öfter fie f. fic^. P. P.

A] 1,9 Quäle est id, quod fuit zc.

Id est, postquam parasti, quod volebas, nondum tamen mens quiescit, ita es aifectus post paratam rem, sicut eras ante paratam rem. Animus nun- is quam expletur, Alexander parto orbe nihil habet amplius quam antea, quia animus nihilo plus saturatur. Sicut ante conatum nihil effecit, sie et postea nihil efficit. lulius cogitat constituere rem publicam, idem cogitat Brutus et neuter efficit. Hoc est, quod ait: 'Quäle est id, quod fuit? plane id quod factum est'. Id est: Semper est idem affectus, qui nunquam saturatur, Quod 20 vult et studet habere aut efficere, est illud ipsum, quöd iam habet. Summa, SBa» einer ^eut ^at, ba§ tütl er morgen no(| me'^r l^aBen. Siguificatur enim ille irrequietus et insatiabilis appetitus et vanitas cordis humani, quod non potest satiari rebus praesentibus, quibuscunque etiam. Hoc, quod hodie per- feci, nihil est, Sive aliquid habuero, sive effecero, non tamen sum contentus, 25 semper volo alia facere. Sic faciunt omnes homines, sie fecit lulius, sie Pompeius, sie Alexander. Et quod illi fecerunt, faciunt omnes: Cupiunt futura, fastidiunt praesentia. Memineris itaque eum his verbis loqui de facere humano, non de rebus creandis vel creatis, quia semper dicit de iis, quae fiuut sub sole, in hoc regno mundi. Sequitur itaque 30

1,10 Nihil sub sole novum nee de ullo negocio dici potest: Ecce

hoc est novum.

Torsit hie locus maxime So])histas, cum legereut in sacris literis multa

nova facta. Nam Christi nativitas nova est, Mater virgo novum est. Item :

Cff 3o^^^2i!5 ^S^ creo coelum novum et terram novam. Et 'Nova facio omnia'. Item: 35

4.aKoy. i6,3oNovum faciet Dominus in terra 2C. Hae sententiae fecerunt, ut hie egregie

nugarentur, ut conciliarent utraque: et quod hie Salomon et quod illae dicunt.

Sed hoc factum est ignorantia phrasis Salomouis, quia non attenderunt, quid

Annotationes in Ecclesiasten. 1532. 25

V] phrasiu Salomonis 'sab sole'. Deus semper faeit nova, nos non, quia idem vetus Adam est in omnibiis, generatio peccatrix K. Nos vero affectum, quem habult lulius, Alexander, Cicero, liabemus quoque. Voluiit omnes sensus implere adfectum sed non possunt, quia cor est insaturabile et quaedt, 5 quod futuruni. Nos nihil novi facimus sub sole, '^ä) !I)an ntc^t uovum insaturabili adfectui meo öiengcu. Sic ipsi non saturati, sie nee ego, quam- quam sol et luna oU» mit citianber ha. Ideo sunt vanitas vanitatum. Cor liumanum deberet esse praesentibus contentum et adfectum iugulare debet i. e. in hominibus nihil est novum, deus multa facit nova.

10 'Nee valet'. Tarnen dicit in eodem capitulo : 'Ego praecessi omnes i, lo

reges sapieutia", tt)ar bo§ nic^t novum? Sed erat donum dei, 5IBer non invenies homiuem, qui novo modo fuisset adfectus. Vis edificare, alii priores etiam 2C.

'Et non est priorum" haec est etiam vanitas. Uli, qui praecesserunt, i' u

15 non movemur exemplis eorum et est gerab, quasi non fuisset Alexander.

2 pectrix o 8 contentum o 10/11 öes reges o

A] velit, cum ait 'Sub sole'. Nam si de rebus ipsis et operibus Dei intelligas, non est verum, Deus enim semper facit nova, nos vero nihil novi facimus, Quia idem est vetus Adam in omnibus. Maiores itidem abusi sunt rebus, ut nos abutimur. Eundem affectum, quem habuit Alexander, liabuit et lulius,

20 eundem Caesares et Reges omnes, eundem habemus et nos. Sicut illi non poterant repleri, sie nee nos. Illi fuerunt impii, sie et nos. Cupimus implere omnes sensus sed non possumus, quia cor est insaturabile. Nihil itaque novi facimus sub sole, NuUi sunt novi affectus in homine sed manemus semper iidem nee abstiueraus a curiositate vel exemplo illorum admoniti.

25 Deberet cor humanum contentum esse praesentibus et futurorum affectum iugulare, Quod quia non fit, merito vanissima vanitas est. Hoc est ergo, quod dicit: Nihil novum sub sole, id est: in hominibus nihil est novum, Deus vero multa nova facit.

Atqui dicit infra hoc eodem capitulo: Ego praecessi omnes Reges

30 sapientia, qui fuerunt ante me. Nonne hoc novum erat? Recte. Sed hoc erat donum Dei, Ergo valde novum. Verum omnes homines idem affectant et non invenies vel unum hominem, qui novo modo fuisset affectus. Alii aedificarunt ut nos, bella gesserunt ut nos. Et ut illi suis affectibus et conatibus non sunt assecuti, quod voluerunt, sie neque nos, Deus vero per

35 sua opera et dona multa et magna et semper nova facit.

Non est memoria superiorum. i, n

Id est, homines sequuntur suas cupiditates et suos conatus urgent nee moveri se sinunt exemplis superiorum, quod illi nihil effeceruut. Nemo con-

19 effectura A 26 fit] est i? 28 fecit C 37 et fehlt C

2g Söorlefung übet ben ^prebtger ©otomo. 1526.

V] Sic fiet Dübis, düii lüeibcn bran posteri nostri gcbcncfcil, quod fuiraus tarn vani, quia nihil est uovum. Ille vir habet singularcm modum luciueiuli, phrasis est nobis difficilis. Haec sunt quasi thenia totius libii, de quo dicturus: Nempe de vanitate humana, quae conatiu' et nihil adscquitur. 1, 12 1. AugustH 'Ego ecclesiastes'. Audivimus generale thema, de quo dicturus 5 concionator in isto libello: Nenipc de studiis et iufelicibus laboribus homi- num, (luil)us uituntur sua consilia iuiplere et quod deus istis semper obstet, lüde totus liber quaedam species syllogismi est, quam sophistae vocant in- ductiouem, ubi ex multis individuis colligitur unum universale: hoc studiuni et illud est vanum 2C. Sic incipiet enuraerare ista particularia, sicut in lo principio posuit universalem, seil, 'vauitas, vanitatum' 2C., sie in fine. Et raaior est miseria, cum haec omnia sie flaut, tarnen caro adeo insipiens, ut non emendetur sed insanit ut priores, quia ratio ceca et furens est, ut nuUis exemplis emendetur.

Incipit Salomo primuui a seipso et se ponens exemplum. De divina i5 sapientia est commendatus in scriptura is rex, quae divinitus ei tributa, 1. fiön. 3, 11 3. Reg. 'quia petisti sapientiam, dabo'. Sed non dedit ei haue deus, ut hac

1 posteri im o 8 quam bis vocant o 15 Salo o

A] siderat irritos fuisse Alexandri et lulii conatus, Brutum non commovit exemplum Dionis infoeliciter urgentis sua consilia in Dionysio revocando eiusque rempublicam constituendo. Haec sunt quasi thema totius libri, de 20 qua re dicturus sit, nempe de vanitate humana, quae multa conatur et nihil assequitur, id est, de inconstautia et insatiabilitate cordis humani. 1,12-1.4 Ego concionator fui rex Israel in lerusalem et constitui

in animo meo quaerere et investigare sapienter de omnibus, quae fiunt sub sole. 25

Audivimus hactenus generale thema seu argumentum libri, quo pro- posuit se dicturum de infoelicibus studiis et conatibus hominum, quibus nituntur sua consilia statuere et implere, quos Deus irritos facit, ut quibus semper resistat. Hie iam incipit enumerare particularia dialectica inductione universalem illam propositionem, qua Hbrum coeperat, collecturus, scilicet: 30 Vanitas vanitatum ic. Et vanitatem haue seu miseriam äuget, quod, cum homo videat frustrata priorum hominum studia et irritos fuisse conatus illosque frustra sese afflixisse, non tameu eruditur. Adeo euim insipiens est caro, adeo caeca est ratio, ut nullis exemplis emendetur.

Incipit autem a seipso et se ponit exemplum vanitatis. Ego, inquit, 35 conatus sum constituere reguum sapienter et praeclare, uec effeci, tametsi rex essem divinitus constitutus. Notum est euim hunc regem de divina 1. fiön. 3, 11 sapientia commendatum esse et nobilitatum in sacris litteris, 3. Reg. 3. 'Quia

19 Dyonisio ÄUC 20 tliemata B 21 qua re] quibws B sit] est B

22 bumaui cordis B 23 rex in C

Annotationes in Ecelesiasten. 1532. 27

V] sapieutia promoveret alios. Nou dixit deiis: dabo tibi sapientiara, quam aiidireiit alii. Ergo ex hac sapientia habiiit tautum plus doloruin , quia videbat Salomon hoc, illud placere deo sed uon sequebatur nee prin(!ipes uec populus. Ergo maioreru cruciatum habuit ex sapieutia sua, ({uia^si 5 minus scivisset per sapientiam suara, minus vidisset ic. Inquit ergo: si mihi non processeruut raea cousiHa, quid fiet de liis, qui minus sa[)iunt? Sed magis stultns (ut dicitur, et verum) raaiorem habet fortunam. Id est: j)ro- testor, inquit, meam experientiam.

*Ego ecclesiastes fui rex' Omnia sunt magnifica verba. Quis resistit i, i'^

10 regi, qui est omnium liberrimus et facit secundum sua cousilia? Non sim- pliciter rex sed super popuhim dei, ubi sancti viri prophetae et in principi- bus, vulgo et ubi deus residebat nempe in Hierusalem. Rex sura sapien- tissimus in populo sanctissimo et civitate sanctissima, deus adest et tarnen nihil efficimus. Manet in themate non loqnens de f actis dei, quae non

15 coartantur sul) sole sed sunt ubique, ne sequamur glossas interpretum. Dicet

1 deg o 2 aber tautum steht inqt 7 raagis über (iemer?) vt bis verum o

9 Ego bis rex roth o 10 et facit bis consilia o

A] (inquit Deus) postulasti verbum hoc et non petiisti tibi dies multos nee divi- tias K., Ecce dedi tibi cor sapiens et intelligens, adeo ut nullus ante te tui similis fuerit nee post te futurus sit\ Magnum hoc est de huius Regis sapieutia testimonium et tamen Rex tam sapiens et prudens uon elfecit quod

20 voluit, non habuit successum illius conatus et recte quidem: Non enim dedit ei Deus haue sapientiam, ut omnia posset. Non dixit Deus: Dabo tibi sapientiam, quam andient alii k. Itaque ex hac sapientia plus laboris et doloris habuit Salomon quam successus. Videbat quidem placere Deo, ut recte regnum constitueret et iura populo diceret, Sed nemo sequebatur uec

25 principes nee populus.

Ait ergo: Siquidem mihi nou processeruut mea consilia neque iis obteraperatura est, quid continget aliis, qui minus sapiunt? Primo, inquit, protestor meam experientiam. Ego coucionator fui rex Israelitarum. Omnia verba sunt Emphatica et magnifica: Rex sura et tarnen nihil effieio. Quis

30 enim resistet regi, qui est omnium dominus? Deinde non simpliciter rex nee cniusvis popnli sed populi Dei, in quo multi fuerunt sancti viri Pro- phetae, Legis doctores iz. Postremo rex in Jerusalem, loco nimirum sancto, quem elegit Deus, ut habitaret ibi. Si Rex tarn potens, über, sapiens, populi sanctissimi, in civitate sanctissima, praesente Deo et verbo Dei tamen non

35 potest perficere bona consilia sua et sancta, quid de aliis dicemus?

Et constitui in animo meo quaerere et investigare sapien-i, is ter de omnibus, quae fiunt sub sole.

Manendum iterum in themate. Non loquitur de factis Dei, quae non coartantur sub sole sed sunt ubique, sed de Ins, quae aguntur et fiunt per

28 SSoilefujtg ubn hm ^vebigev ©olomo. 1526.

V] de bis, qiiae fiunt et agimtiir sub coelis, ubi excludit operaiiouem diviuam, quia regnum nobis commissum hoc sub celo, sole. Alioqui opera diviua sunt supra caelos, infra et ubique. Sunt ergo opera, quae uostris viribus, coDsiliis (de quibus dicit) facimus.

'Ego cogitavi^ non speculabiliter, sed ut unumquodque redigerem iu 5 suum ordiuem, ut meum reguum celebraretur per orbem (ut factum quidem ex parte, ut regina Saba) sed hoc ex deo. Ubi deus nou operabatur, successi ego, ut sapienter agerentur omuia, tüte Qtng tllit§. Propterea qui sie agunt ut ego, reddit eis deus vicem. Quare nou resignant se liberos in mauum dei et dicunt: fiat vokmtas? lo

Dedit deus mihi haue cogitationem vice poeuae, ut cohiberem sapien- tiam meam. Haec cogitatio, ut sequitur, nou sokim bona est sed pia, @§ ift ein feinet' man, qui libenter vellet cousultum orbi terrarum et sie dis- putat: si iste civitas et j)rinceps sie saperet. Non est mala cogitatio sed melior non potest esse in natura. Qui solicitus pro republica, optima inter is

3 supra bis et o 4 de quibus dicit o 5 speculabitei* 8/9 qui bis ego o

12 ut sequitur o 15 solicitus über (sol)

A] homines sub coelis, qui est locus et regnum nobis commissum, Nam opera divina sunt supra, infra coelum et ubique. Sunt ergo opera, quae uostris consiliis et viribus facimus, de quibus dicit 'Ego coustitui in animo": Ut omnia optime disponerem, ut haberem regnum optimo ordine constitutum. Sed quantum Deus operabatur, tantum ordinabatur. Caeterum ubi Deus 20 non addebat manum, ibi ego successi urgens mea consilia, sapientiam et conatus, ut omnia recte curarentur, sed frustra. Nihil enim egi, nisi quod me misere torsi et excruciavi, ut sequitur

1,13 Hanc afflictionem malam dedit Deus filiis homiuum, ut

hac cruciarentur. 25

Id est: Deus dedit mihi hanc cogitationem in poenam, ut tandem discerem, quod non debeo sapientia mea confidere, et omnia frustra esse licet sapieutissime tentata, quando Deus non vult. Non potui ferre, si esset aliquis defectus aut aliquis error 3C. luste igitur accidit, ut hac cogitatione affligerer, ut erudiret me illius voluntati resignare omnia et ut viderem 30 sapientiam meam nihil esse. Est autem mala afflictio, quia nos sapientiae divinae non volumus cedere et volumus plus sapere nee ferre ea, quae Dei sapientia fert, nee illius voluntati nos committimus.

Caeterum ipsa cogitatio et inquisitio, qua cousultum volumus rei- publicae, non solum non mala sed pia est quoque. Bonus certe vir est, qui 35 cousultum cupit orbi terrarum. Qui sie afScitur disputatque: Utiuam ista civitas et princeps recte saperent, non male cogitat nee afficitur. Solicitum enim esse pro constituenda et conservanda republica, optima certe virtus est

34 quae cousultum vult ß

Annotationes in Ecclesiasten. 1532. 29

V] homines certe virtus. Ista optima inquisitio toolt ntdjt Don ftot gl)en sed adflictionem habui inde. Yide Ciceronem, Demostlieuem : duo summi claris- simique viri voluerimt rebus publicis consulere, involverunt potiiis. Hodie iion cogitamus fuisse viros optimos et in civibus. Tameu sapientiam deus

5 osteudit irritam. Sic curam consuleudi rebus damuat iste liber. Vide Adam, Abraham, quam primum coeperunt suis consiliis aliquid agere, tüavt ni(^t§ broufy. Quando verbum defuit, ift nid)t§ guty braufy Sorben. Tardat etiam, quia omnia diversa appareut, mirabilitcr deus habentes Verbum: Quauto miuus procedit, quod nitiraur sine eo, sine verbo 2C. Adam et Ena, cum

10 esset natus Cain: 'Possedi', ^a ha t}ah id) bcn man, ber f^un hJtxt: educa-i.a«o[ 4,i tur, instituitur haeres orbis, habebant eum pro semine promisso, cogitarunt, quomodo ordiuarent ei regnum. Statim occidit fratrem, ha tüar bei* topff JU Bl'0(^cn unb bie mild) Ucrf(^ut. Sic Isaac Esau dilexit, quia policitus lacob erat contemptus, Isaac ferebatur consiliis suis, ut sanctus homo voluit eum

15 iustituere, deus hoc irritavit. Sic David mit bem Absolom, Amnon: quic-

3 viri 0 4 cogitamus oder cognovimus 7 iüä)l§ c in nidöt von erster Hand

8 quia Us apparent o 9 et P]aa o 10 bev f^Ult toitt o 13 unb Us berfd^ut o

policitus nicht politicus 14 ut bis liomo o 15 deus hoc irritavit o mit bcm o

A] et inter homines summa. Ista, inquam, optima inquisitio, qua consultum volebam reipublicae, erat vana, non successit sed afflictionem mihi peperit. Cicero, Demosthenes, prudentissimi viri, optime consultum volebaut rei- publicae et tarnen magis implicuerunt eam omnibus malis. Ita Deus fecit

20 irritam horum sapientiam. Sic ergo sollicitudinem et curam consuleudi rebus, sive publicis sive privatis, nostris consiliis et sapientia damnat hie liber. Vide Adam, Abraham, Isaac et omnes sanctos patres, quam primum coepe- runt niti suis consiliis praeter verbum Dei, statim retro abibant omnia et nihil efHciebatur. Nisi enim verbo suo Deus praeierit hominibus, nihil boni

25 efficiunt. Sine operatione divina et verbo nihil agimus, etiamsi incipiamus. Sic Ena et Adam cum nato Cain dicerent *^Possedi hominera per Deum'', frustrati sunt, quia erat humana cogitatio sine verbo, habebant magnificas spes hunc fore semen : Educatur, instituitur haeres orbis. Mox Cain occidit fratrem, ibi cecidit et vana facta est omnis eorum cogitatio. Sic Isaac falli-

30 tur iu primogenito Esau. Saul frustra cogitat regnum suis filiis tradere. Sic David errat, cum praetulit Absalonem. Sic eludit Deus cogitationes et consilia, quae non nituntur verbo. Et recte. Quare enim ipsi volumus praescribere et addere sapientiae eins?

Discamus ergo nos submittere consiliis Dei et abstiuere ab iis curis

35 et cogitationibus, quas Deus non mandavit. Nihil tutius nee Deo magis

17 mihi peperit] habui inde B 23/24 et nihil efficiebatur] Sßnb luarb nic^t§ bvauS. B 31 erat Erl

30 3]orlcfmtg über bcn ^4>rebigcr ©alomo. 1526.

ü] quid fecemut absque verbo dei, ba lüQl' nid^t§ bxaufy. SBil t^oncn unfci: got ltid;t Bcffcr tcufdjcn ^ quam quod abstineamus a nostris cogitatiouibus et suo verbo uitamur, ba iücrbcn \vh tlicr ban 3U guug ^ufi^offen l)06cn credere, dib'gere, pati, sed nou facimus hoc.

Ubi est speciosissima sapieutia et operatio, ibi deus maxime irrita facit s consilia, uemo !an§ ^in Bringen ut submittamus uostra consilia sibi (deo). Ut uostris temporibus quid cifecerunt tot comitiis principes Germani jc.

a)^utl). 6, 34 Mala i. e. afflictio, t^ut toe, quae adfligit. lu Mat. c. 6. 'sufficit\ Et

illam dedit deus hominibus, uou ut perderet eos per eam, sed ut avocaret a stulta sapientia et cousiliis suis. Quicquid locuti, sapientes uunquani fecerunt, lo deberet quidem fieri, e§ tt)Ut§ übcx nic^t, quia nostris cousiliis utimur. Ibi

watK). 6, lodicendum: sanctificetur k. reguura 2C., hü lernen \mx intelligere spater nofter.

2 teufdjen] laum anders zu lesen 3 üher (Jiiug stellt bil '^a'Gen o 4 üher

pati das Slijel für crucem 6 deo o 7 Ut nostris bis Germaui r zu 10 Homo

sapiens sie cogitat: Sic Demosthenes, sie Cicero scripserunt, id assequar r

') teufdjen ist ivoM als eine irrige Verlwchdeutschung oder eine md. Form des wesent- lich niedd. Zeitw. tuschen tuschen = '^sutn Sclnveigen mahnen , hier etioa in der Bed. 'beschivichtigen, begütigen' zu nehmen. Vgl. z. B. Brem. Wth. 5, 134; Danneil, Wth. d. alt- mürk. Mda., 229^; Sanders 3, 1404^^. P.P.

A] acceptum, quam si abstineamus a uostris cousiliis et suo verbo uitamur, ibi plus satis inveuiemus quod agamus. Maudavit uobis fidem, dilectiouem, crucem. Ulis, iuquam, foeliciter occupari poteramus, reliqua agamus, ut in is manus veueriut, ipsi relinquentes curam de eventu. Nunc vero quia con- temnimus eins verbum, Deus vicissim sie punit uos, ut frustra cruciemur. Deus enim resistit, ue eveniant vel bona vel mala, quae cogitant sapientes, ¥j. 33, 10 principes neglecto verbo, ut Psal. 32. dicitur: 'Dominus dissipat consilia

gentium iz.^ Proinde ubi est speciosissima sapientia et diligentissima ope- 20 ratio, ibi Deus maxime facit irrita consilia, quod palam fit uostris temporibus, ubi tot Comitiis, tam multis cousiliis nihil effecerunt Germaniae principes et Episcopi. Neque tamen vel sie eo nos perducere potest Deus, ut sum- mittamus nostra consilia sibi. Dicitur ergo occupatio mala, id est, quae affligit et cruciat (non quod res illae, sapientia consilia li., sint mala) usitata 25 awottij. G, 34 phrasi scripturae, sicut Matth. 6. 'Suflicit diei malicia sua\ Haue autem maliciam seu afflictionem dedit Deus hominibus, non ut perderet eos sed ut avocaret a stulta sapientia et cousiliis suis et erudiret nostram sapientiam nihil esse. Cicero sapienter quidem multa scripsit, quae cum legentes exprimere conamur, orania eunt caucri more, et nihil fit, quia uostris con- so siliis aggredimur. Non enim sapientia etiam vera aliquid efficit sed Dei voluntas, ut discamus orare: Fiat voluntas tua iz.

15 poterimns C Erl

Annotationes in Ecclesiasten. 1532. 31

V] 'Et ecce omnia vanitas' Est confirmatio praecedentis dicti. Nod solum

meum exemplum, quod constitui omnia sapienter, sed dispersi oculos et vidi aliis sie fieri sicut mihi.

'Quae fiunt', scilicet ab homiuibus propriis eonsiliis, mit iDcldjCn imfer

5 I)er got nidjt 511 flfjaffcn ()Qt. 'Et totum erat" i. e. frustrauea cura, solieitud"o,

(juac mordet et angit semper et tameu friistra. Sic reiccta est bona intentio,

iä) mcin§ gut, fc^lag ber tcufcl JU. Non est bona intentio, nisi quae regatur

verbo dei et incipit a fide, alia est in speciem bona ut Ciceronis, Demosthenis.

'Perversi' (male versum, sie lege : cnrvitas, iniquitas) 'non potest recti- 1/ 1»

10 ficari et defectus non potest numerari'. Ratio et causa, quare omnia adfli- gant friistranea cura et solicitudiue : quia defectus est infinitus. Tot sensus, quot capita (et caro non potest gtüingcn) superat magnitudo, quia cor huma- nuni est profunde malum. Solomon sie cogitavit: ego sapienter intelligo, sed tüQy fol tcf) bl'auf§ marfjcn, tauta est cnrvitas humanorum cordum, ut quae-

15 raut omues sua. In reguo Rhomano uunquam fuit pax, quando in uno loco

6 reiecta c aus deiecta 9 mala [so] versum sie lege 0 12 ätoigeit oder jtuagen

zu 13/14 Magnitudo et multitiulo resistit liumaiiis consiliis, ©eine cogitationes fein 3U Hein ad maguitudiuem et iuiquitatein tafä got matten r 15 öies c aus oia

A] Contemplatus sum omnia, quae fiuut sub sole, et eccei,ii. 15

omnia sunt vana et afflictio Spiritus. Curva non possunt corrigi et defectus non possunt numerari.

Est confirmatio praecedentis dicti. Non solum meo exemplo comperi

20 vanitatem haue sed contemplatus sum alios omnes vidique illorum perinde atque mea consilia frustrari. Sicut mihi non succedebant propria consilia, sie nuUi in toto orbe vidi succedere. Sapientum consilia aeque frustrautur ut stultorum. Reiicitur ergo his verbis ille adfectus, qui dicitur bona in- tentio, cum vulgo dicunt ^^ l^aBe e§ gut gemeint. Sed nihil est bona

25 intentio, nisi quae regitur verbo Dei et quae a fide incipit, Reliquae etiam in speciem optimae fallunt et vel maxime nocent. Hoc et Cicero ipse expertus testatur: Optime cogitata pessime evenire. Et recte facit Deus, cum sie frustra- tur nostra consilia, quia, ubi vel parum succedit, mox inflantur homines et sibi arrogant gloriam, quod est contra gloriam Dei, qui vult solus gloriari jc.

30 Iniquitas vel cnrvitas non potest rectificari et defectus non 1,15

potest numerari.

Caussam addit, quare omnia affligant frustranea cura et sollicitudine : Quia, inquit, defectus infiniti sunt, qui non possunt corrigi, quorum magni- tudo et multitudo vincit omnia humana consilia. Vult ergo dicere: Ego

35 quidera sapienter satis intelligo, quid expediat et conveniat. Sed quid ad haec facturus sum? Tanta est cnrvitas et pravitas in negociis humanis, ut uunquam possint corrigi. Vide regnum Romanum, quod tametsi prudenter

24 ^al B 29 glorificari B

32 äSüvlefiing üDci; bcii 5prebiger ©alomo. 1526.

V] caesi hostes, orti alii, et si non habuerunt seditiouem externam, iirbaua orta est, donec periret. Unusquisque videat cursuni suae vitae, ^at§ tjemonb ^in QUf»gnngen, sicut propo.suit, bcr fd^clb ba^ 6ll(^. Adfectus uon possimt cor- rigi, bu bift bil 5u geel am fc^nabel, bQ§ bu alt \ä)dä fiom mac^ft. Sapien- tissimi est anibnlare in fide, quae committit se regno dei et orat: adveniat 5 reguuni tiium. luterim tolerat mala et dicit: qui errat, erret et tradit hoc ^' s'oo 2' 24 i'^idicanti iuste, 1. Pet. 2. sicut Christus uon credebat se homiuibus, lo. 2., toleravit omnem defectum, iuiquitates. Ubi occisus lohaunes baptista, erat summa iniquitas, ubi nunciatur, tacet, vadit iu desertum et dat cibum 5. milHbus. In Siloha, quando dicuntur mortui quidam casu turris, nttuBt 10 £uc. 13, 4 [i(i§» nidjt an et dicit: vos similes illis, ut praedicet verbum, Itiie C§ feilt fol, iudicare debet boy ift xed)t iUud unX'Cl^t sed applicare manum et refrenare haii tf)U ni(f)t, nisi deus expresso verbo iusserit te. Vetus translatio ift nil^t gu heften, mag fic lüol tenben^ Uua seutentia, licet diversae translationes.

9/10 5. raillibus o 10 quando bis turris o 13 translatio] traus

*) beften d. i. bcfteljen = 'angreifen, heMmpfen . Zit, tcnben vgl. Uns. Ausg. XIV, 294,16; die doit von mir versuchten E^-lclärungen macht obige Stelle hinfällig. F. P.

A] adrainistraretur, uunquam tamen constanter pacem suis consiliis invenire nee 15 efficere potuit, sed in locum uuius caesi hostis orti sunt multi. Et ubi non eraut externa bella, orti sunt intestini motus, donec periret respublica. Ita et Omnibus hominibus contigit: Unusquisque videat cursum suae vitae et si cui ex proposito evenit omni tempore vitae, arguat hunc libellum mendacii. Quare Optimum fuerit, omuia committere Deo et sequi illos, qui dicunt: 20 Mitte vadere, sicut vadit, quia vult vadere sicut vadit ^ Quod etiam ger- manicum proverbium monct: S)u Bift ötel 511 gecl umö bcn fdjnabel, ha§ bu foltcft alte fi^elc! from mod^cn. Hinc vides principes, qui omnia optime reformare et corrigere vohiut, saepe phirimum nocere. Non potest in rebus humanis tam bene agi, ut omnia recte fiant et non phu'ima mala restent. 25 Rectissimum ergo est ambulare in fide, quae permittat Deum regnare et oret, i.^etr. 2, 23ut adveniat regnum Dei, interim toleret et patiatur omnia mala, tradat autem 30^. 2, 24 hoc iudicanti iuste, Sicut Christus non credebat se homiuibus, toleravit vero omniura defectus et iuiquitates. Ubi occisus nunciatur Johannes Bap- tista, horrendum faciuus, tacet, abit in desertum, dat cibum populis, ntmpt 30 ftd)§ nic^t an, solum pracdicat verbum et facit suum officium. Sic ergo Christiaua sapieutia est committere se regno Dei et tradere caussam iudi- canti iuste. Potest quidem Christianus iudicare peccatum verbi officio, sed admoliri^ manum non debet nisi a Deo coactus vel verbo iussus. Cum itaque tu solus sis nequc possis omnia restituere et rectificare, committe huic, 35 qui plus habet virium et qui solus omnia potest.

') In den Tischreden (z. B. Cordatus nr. 80) ist der Satz Mitte bis vadit auch als Grundgedanke des Eccksiastes ausgesprochen. *) In der Vorlage vielleicht admo: was

richtiger in adniovere aufzulösen ivar.

Annotationes in Ecclesiasten. 1532. 33

V] 'Dixl in corde : ecce ego magnus' ?c : Locutus sum 'cum' vel 'de' i, 16

corde meo. Eadem ferme, quae siipra. Ego fui magnus, cogitavi, qui fieret, iit mihi procederet meum Studium. 'Et addidi sapientiam plusquam' jc. : addita est mihi sapientia prae ceteris, habuit latius regnum, praestabat ip

5 sapientia divina et rerum humanarum, ordo ministrorum eins fuit miraculo reginae Arabiae. 'Dedi cor, ut scirem sapientiam et scieutiam." Ferme significat scientia id, quod nos vocamus experientiam, ut ibi : 'Sciatur, quod 2. imof. 7, 5 ego sum dominus', bQ§ ntc^t speculativa scientia fe^. Et scient Egyptii, quod ego sum dominus, in Exodo. Scientia: cogitatio experimentalis, psalmus : *f- no, ec

10 'bonitatem et scientiam doce me', ut experimentalem scientiam. Sapientia est haec, quomodo sit res publica administranda, scientia, ic§ erfat§ üuä).

Et stultitiam et errorem, illa removere, priora promovere, toie gingS ob? ^ä) etfut§, expertus sum, quod esset hoc afflictio Spiritus, superflua

1/2 Locutus bis meo 0 7 scientia roth 0 ibi über (Ego) 8/9 über quod

ego steht sepe in scrip 10 ps über bonitatem et 12 Et c aus Est über priora

steht sap: sciam

A] Locutus sum in corde meo dicens: Ecce factus sum magnus 1, 16-I8

15 et excello sapientia omnes, qui ante me fuerunt in lerusalem et mens mea consideravit multa sapienter et didici et applicui animum ad discendam sapientiam et scientiam et stulticiam et imprudentiam et coguovi etiam hoc esse afflictionem spiritus, quia cum magna sapientia est magna indignatio, et cum augetur

20 scientia, augetur dolor.

Eadem sunt fere, quae supra dixit. Ego, inquit, saepe cogitavi, qui fieret, ut non succederent conatus et consilia raea, cum tamen factus sim magnus et antecellam sapientia omnes 2C. Nam praeter sapientiam divinam, qua a Deo donatus erat, praecellebat etiam admirabili sapientia humaua sive

25 politica in tantum, ut vel ordo ministrorum eins esset miraculo reginae Arabiae.

'Sapientiam et scientiam.' Scientia ferme significat non speculativam 1, 17 noticiam sed practicam et experimentalem cognitionem, discretionem in rebus ageudis, quam nos vocamus experientiam et usum rerum, ut in Psal. 'Boni- ¥1.119, g6

30 tatem et scientiam doce me.' Sapientia autem est coguitio, qua video, quo- modo sit respublica constituenda et administranda, quam postea scientia seu experientia moderatur secundum res praesentes et circunistautias ratione qua- dam et modo, ut res et tempora ferunt 2C.

'Stultitiam et imprudentiam.' Scilicet, ut haec amoverem a me et meo

35 regno, illa vero promoverem. Sed quid evenit? Expertus sum etiam hoc

15 antecello B 32 modeietur C

Sut^er§ SBetfe. XX.

34 Sorlefung übet ben ^ßvebiger ©alomo. 1526.

ü] cura, qnae non adsequitur. Sapieutissimum est se componere, ut ista possit ferre. Qiiare? quia iibi uuüta sapientia, ton tili fÜ^ct unb mndi, h)ie» 3U fol g'^cn, ber !an§ nic^t laffen, ut indiguetur et cogitet tnie l^eilofS tüte fdjailblidj gf)ety 311 iu mimdo. Si oculi clausi, nihil scirem et uou indigaarer. 6§ f)ei[t tacere, committere rem deo et dicere: fiat volimtas tua ic, alias 5 fatigas corpus et cor et perdis tempus. Postea dicit: fol man bett ni(f)t§ t()un, fo tötl ic^ ein guten ntut l^aBen, sed hoc est quc^ nic§t§. Hec est una pars, quae est in siuistro. lam a dextra: lam tc^ tt)il ein gut leben i^oBen, ha iüitt nidjtS aui^ brauf§. Neque irasci neque letari vult nostris consiliis, adeo prope est nobiscum. 10

6 Augusti I Caput II

2, 1 'AfHuam deliciis et fruar bonis." Audivimus praecedenti cap., quod

studia et consilia humana praesertim in bis, quibus consulere volumus homini-

bus, sunt vana, quia conteuti debemus esse istis duobus : verbo et opere dei,

*f. 1,2 nihil faciendum, nisi quod verbum expresse praescribit, ut ps. 1. 'In lege 15

eins meditabitur'', ubi opus urget, ut si opprimit nos malo aliquo, ne cone-

3 et cogitet 0 zu i quia videt multa indigna, quae provocant ad indignationem r

5 rem c aus reguum 14 sunt über (esse) duobus über 2. 15 In lege 0

A] esse afflictionem spiritus et inutilem curam, quae non assequitur finem. Igitur sapieutissimum est sie se componere, ut omnia possit ferre. Quare?

1, 18 'Quia cum magna sapientia est magna iudignatio." 2öer biet fif)et unb

tnei», inte c§ ge^en fol, non potest facere, quin -stomachetur, et cogitat 2l§ 20 tüie £)eiloy, it)ie fdjenblitf; gc^et e§ ju in mundo. Unde autem haec stoma- chatio et indignatio nisi ex multa sapientia? Qui enim multa sapit, habet causas irascendi multas, ut qui quotidie videat multa indigna. Qui habet clausos oculos, nihil seit, non indignatur. Itaque disce tacere, committere regnum Deo et orare: Domine, fiat voluutas tua. Alioqui fatigas cor et 25 corpus ac tempus perdis et vitam tuam.

Caput secundum.

2,1 Ego dixi in corde meo: Ibo et affluam deliciis et fruar

vol uptatibus, Sed ecce id quoque vanum est.

Quia capite praecedente ostendit curam et sollicitudinem et consilia 30 humana, praesertim ea, quilnis consultum volumus hominibus, vana esse et nihil et docuit contentos nos esse debere verbo et opere Dei, sie ut nihil praesumamus, nisi quod verbum Dei praescribit aut eins opus cogit, quod tarnen saej)e verbo videtur contrarium, ut cum opprimit nos aliquo malo, etiam cum rectc secundum verbum egimus, In quo est opus fide et patientia, 35

20 cogitet B 21 ^eiUo§ BO

Annotationes in Ecclesiasten. 1532. 35

P] mur elabi sed feramus manum dei prementis in opere suo. Ista eDim sunt necessaria et salutifera, si manserimus in illis. Si vero consiliis nostris con- snlere vokimus, frustra facimus. Quid ergo faciam?

'Dixi in corde meo." Cum ista parte video uon esse nisi vanitates,

5 apprehendam ergo alteram: abstinebo ab istis consiliis et cogitabo alia con- silia, ut delecter et ^ob gute tag, ein guten mut, videbo, ut sat vohiptatum acquiraiu, hü^ ging eBen fo tüol bon [toten ut prius, quia ibi deus etiam resistit. Non contingit habere bonos dies nisi in verbo et opere dei. Semper evenit alias in contrariura, id quod experientia docet. Instituuntur symbolae,

10 si deliberatur prius ein [tunb ober ätüO se gavisuros, non fiet ein gut CoIIa| bi"auf§. Oportet fiat casu. Econtra fol einer angefer ju einer gefelfcfjaft Ü^onxen, ubi recenset aliquis laetum aliquid, et tum laetus fieri jc. Ita est in aliis voluptatibus. Nam hoc exempli vice dixi. Quaerit quis amare, requirite scriptores : nunc scio, quid sit amor, est amaror et horror, maximi

15 sunt enim dolores in amore. Hoc conqueritur Augustinus in Confessionibus: Ach quam egregie flagellasti me in mediis amoribus. Nihil vult aliud quam

9 alias o 10 se gavisuros o 12 ubi bis aliquid o 13 Nam bis dixi rh

15 iu amore o

A] ne ibi quaeramus nostra consilia et illis conemur elabi, sed comraittamus nos ipsi et toleremus manum Dei in opere suo. Nunc vertit se in alteram partem.

20 Dixi in corde meo: Ibo et affluam deliciis 2C.

Quasi dicat: Cum non possiut solicitudines et propria consilia, abs- tinebo ab illis, vertam me ad dexteram et assumam mihi vitam tranquil- liorem, faciam mihi ocium et tranquillitatem, delectabor bonis, sinam omnia vadere, sicut vadunt et volunt, vivam vitam voluptariam. Sed id quoque

25 erat irritum neque magis successit quam prius illud sapientiae et solici- tudinis humanae consilium, Nam et Deus hie quoque resistit. Non enim contingit tranquillitas nisi ex verbo et opere Dei. Et ipsa experientia hoc docet: Saepe instituuntur symposia ad excitandam laeticiam, excogitantur dapes et ludi pro exhilarandis convivis sed plerumque contrarium evenit

30 unb tütrb feiten eine gute coHotion barauS, Quia aut adsunt tristes et severi aliquot vultus aut aliud quippiam perturbat omnia, maxime ubi sie delibe- rant consuluntque de futuro gaudio. Saepe autem fit, ut quis casu, id est Deo sie dante, incidat in laetissimum convivium. Sic quoque fit in aliis rebus. Quaerit quis voluptatem in amore sed mox sentit amara, quod et

35 conqueritur divus Augustinus quoque in Confessionum libris misere se flagel- latuni in mediis amoribus. Sic ubi capimus voluptatcs, mox suifunduutur amaritudine. Nihil ergo melius quam esse in verbo et opere Dei, sie in-

21 prosint BC 30 bvau§ B 36 mediis etiam B

36 33orIefung übet ben ^ßrebiger ©alomo. 1526.

V] institiiere cor hominis, ut sit praesentibus contentiim. Si dat deiis, uxore bona fruetur 2C. Si velit excedere hos liraites et vult augere hoc praesens donum, fo fot im ein BetruBtnif§ brin fallen, ba^ ni^U brauf» t^ome. Si vult delectari, geB§ Qot ^etm, an deus velit. Sicut deus ei offert, sie appre- hendat. Letetur cum laetantibus, cum severis tristetur zc. Monachi con- 5 trariura agunt, ut agnoscat homo omnia sibi diviuitus contingere. Si vult in rebus tristibus laetari et econtra, ibi est morositas et tales perdunt tempus et vitam suam. Couclusio: Non est fruendum laetitia bonis uostris consiliis, frui bonis inan laf» got iüaltert, appetere voluptatem nostris cogitatiouibus et consiliis, ut dem locum laeticiae, tempus, tvxxt ni(^t brauf§. Locus prae- lo Signatur, persona praesignatur, ha^ man froIt(^ fein lütl, toirt aber nt(^t bxauf§ 2C. Non damnantur laeticiae praesertim cordis, de quibus loquitur ipse. Sed peccatum est mea prudentia velle ista raoderari, mensurare. Volo fugere

5 tristetur o 6 agunt c au8 egerunt 7 tales o 9 man bis loaltcn o

11 psign' 0 13 mensurare o

A] stituere cor, ut sit quietum et contentum praesentibus. Si Dominus dederit uxorem, habenda est in praesenti et ea fruendum. Si velis excedere hos is limites et augere hoc praesens donum, pro voluptate continget moeror et tristitia. Simpliciter itaque agendum, quod vult et dat Dominus. Si cupis gaudere et delectari, expecta ab ipso. Sicut ergo ipse offert tibi, ita appre- hende et laetare cum laetantibus neque inter laetos velis esse sapiens et severus, ut faciunt sanctuli, qui conturbant aliorum hilaritatem, quam Deus 20 dat, tantura ut agnoscas haec omnia tibi divinitus contingere et ex eins manu accipias et utaris tanquam eins dono.

Summa: non est fruendum laetitia, bonis, consiliis nostris nee ulla alia re, sed ut Deus dederit, ita utamur 5Ran la§ ©ott tüalten. Nostrum non est locum, personam et modum praescribere, alioqui fallemur. Non 25 itaque damnatur laeticia ut mala aut vana sed damnatur humanus conatus et consilia, dum ipsi volumus aut conamur nobis laeticiam parare non respicientes voluntatem Dei. Sed sicut a Deo venit utrunque, sie utamur. Sicut accersere solicitudines et tristitiam nostris consiliis peccatum est et contra cum a Deo imponuntur, non velle pati etiam peccatum est, Ita fugere 30 laetitiam et non acciperc, cum datur a Deo, etiam damnandum est, sicut tristes illi sanctuli, qui exterminant vultus suos, id est, locum, tempus, per- sonam quaeriuit tristitiae et praescribunt regulas severitatis, quod est hypo- critarum et vanum. Volunt nos flere cum flentibus et ipsi nolunt gaudere cum gaudentibus. Tristitia, laeticia et omnia illa sive externa sive interna, 35 non debent raensurari loco, tempore jc, sed sicut veniunt a liberrimo Deo, ita liberrime illis utendum est.

Dicit itaque: *Dixi in cordc iiieo: Ibo et affluam deliciis' jc. Id est,

21 tibi] ei B

Annotationes in Ecclesiasten. 1532. 37

DJ letieiam importuna severitate, et contra, sed accipere, ut obveniunt: si f rater dolei, et ego, etiam in corporalihu.s. Contra Monachi exterminant viiltus suos i. e. locum, terapus, persouara quaernnt tri.stitiae, severitatis et hoc nihil est. Tristitia, hietitia et onniia externa et interna illa non debeut mensurari

5 loco, tempore 3C. sed sicut veniunt a liberriiuo, ita libcrrime debemus uti. Si extenderit vero in fntura cor suum homo, est vanitas. 'Et vidi.' Hoc cou- siliuni et extensio cordis: quando volui niensnrare felitia. Manendnm senij)er in themate. Legernnt hunc libruni quasi conteniptum mundi nescientes, quid sit mundum fugere et quid mundus. 2)a§ ift (ut Hieronymus) conteniptum

10 docere et usuni bonarum creaturarum dei. Inde et contempserunt, ([uia destruxerunt corpus suum. Quando sinit te deus edere, gratias age illi, si autem proiicit te in carcerem, gratias age quoque. Mundus est vanitas i. e. cogitatio, quando quaerit quisque sibi congregare honores et divitias, quae bonae res, sed parare et quaerere, hoc malum. Non est coutemnere

15 mundum f)e|y(ic^ ficibcr an ^i^cn, castigare carnem suam vigiliis sed istis rebus uti, ut veniunt, si dederit deus tempus ieiunii, laude ferto, si cogeris esse rex, sis, si demeret, sis contentus. David erat rex, fovebatur, expulsus ferebat et tamen mundi contemptor fuit. Uli sunt veri Christiani, qui suscipiunt, tüie Cy in nnfer Qot ju fi^idt.

3 et hoc o SM 8 Hiero: r zu ^~\Q i. e. prorsus abstineritiam a rebus sed ab- stineutiam a coiisiliis r 9 ut Hiero o lü/11 quia destruxerunt o 12 gratias age] ga 15 viligiis 16 veniunt w&er deditu loas nicht gestrichen 17 contentus über (extempt)

A] 20 volui meusurare modo et regula rem sed nihil fuit hoc nisi vanitas. Hie iterum monendum, ne aberremus a themate cum Hieronyrao, qui stulte gloriatur se ex hoc libro didicisse conteniptum mundi et omnium rerum, quem postea sequuntur Monachi et Sophistae nescientes, quid sit mundum fugere, imo quid mundus. Nam hoc est vere docere conteniptum bonarum

25 creaturarum Dei et prohibere illarum usum contra manifesta verba sacrae scripturae. Proinde fugere mundum non est abstinere a rebus sed a suis consiliis. Sic recte docuisset Hieronymus Blesillani suam: Non contemne res sed studia, consilia, affectus et curas tuas, quibus quaeris tuo niarte ti])i omnia parare. Honor et voluptas rerum non est mala sed sollicitudo in

30 rebus et tua consilia sunt contemnenda. Neque coutemnere mundum est sordide vestiri, fatigare carnem suam vigiliis, frangere ieiuniis 2C. sed istis rebus uti, ut venerint. Si Dominus dederit cibum, ede, si ieiuuium, patere, si honores, accipe, si daninum, ferto, si coniecerit te in carcerem, sustinc, si voluerit te esse regem, sequere vocautem, si deiecerit, noli curare. Sicut

35 David aequo animo administrabat regnum et tulit exilium verus mundi con- temptor. Uli ergo sunt veri contemptores mundi, qui suscipiunt omnia, iüie e§ tj^nen @ot SUJdjidtt, et utuntur omuibus rebus cum gratiarum actione, cum adsunt, et libenter carent, si Dominus adimat.

33 ajorkfuttg über ben ^ßiebigei- ©olomo. 1526.

V] 2,2 'Dixi ad risum' Omnia de consiliis. Volui arte quaerere bona, illa

cogitatio est mera iusania. Quid facit letitia illa, nisi quod me exteudit, cruciat: .1. labor, quo quaero letitias, quam maceratur cor, 2., quando venio in gaudium medium, venit molestia unb gl)ct mir nid)t uüä) meinem hJttten !)in QU[§, i)Qt er§ T6ebe§ öerloren. Si venit letitia sine curis et consiliis, est s impermixta cogitatiouibus et venit a deo illa optima. Sic exterior laetitia est bona sed non nisi apud bene utentes. Ergo iucunditas quaesita nihil 2, 3 est sed oblata a deo. 'A vino tamen' Aliud studium. Si gaudium non vult t)elffen, iö) tüil bQ§ trit QUC§ ücr^udjcn. Miror contemptores mundi praedica- tores illos, qui non animadverterint, iuspexerint hunc locum. Salomo dicit lo hie: abstrahere a vino, ut sanctus fias, est vanum, ergo illa rigida severitas et stulta monachorum est vanitas, quanquam mundus miretur 2C. Satan etiam non bibit viuum nee utitur purpura. Vult dicere: Ista abstinentia si nostris consiliis fit, nihil est. 6un[t ift egregia res abstinere a vino, volup-

1 ar[te] oder an[te] 4/5 unb bis 0U|§ o 5 leticia o 8 A vino tarne roth o

10 iuspexerint o

15

A] 2,2 Et risum stultitiam esse sensi et gaudio dixi: quid facis?

Omnia de consiliis intellige. V. d. Volui arte quaerere bona, quaerere voluptates et laeticiam. Sed haec cogitatio erat mera iusania, quae me dupli- citer afflixit, quia primo ipse labor cogitandi et quaereudi, affligit cor. Deinde ubi spero me effecisse, intervenit mox aliquis luctus aut molestia et perdo utrunque et laborem et gaudium. Hoc est, quod dicit Visum', scilicet quem 20 ego quaero, et 'gaudium', quod ego efficere conor, 'quid prodest?' quia nun- quam contingit mihi, semper aliquid molesti incidit. Optima ergo laeticia et iucunditas non quaesita sed oblata improviso a Deo sine tuis curis et consiliis. Sic exterior laeticia est quidem bona sed non nisi apud bene utentes. Impii autem, etiamsi voluptatibus diffluaut, tamen non vere laetantur, quia 25 non agnoscunt esse dona Dei et statim fastidiunt et alia quaerunt nullis praesentibus contenti. 2,3 Et cogitavi in corde meo abstinere a vino et cor meum

sapienter gubernare et comprehendere prudeutiam, ut per- spicerem, quid esset bonum filiis hominum facere sub coelo 30 per omnem vitam.

Hie iam tertio aliud instituit experturus, an hoc forte velit succedere. Quando in mundo et inter homines versanti neque sollicitudines, quibus me macero, ut aliis consulam, neque voluptates succedunt sed irrita sunt, in- stituam rigidam et austeram vitam, ut omnino abstineam et duriter vivam K. 35 Miror autem falsos illos mundi et creaturarum contemptores non animadver- tisse hunc locum Salomonis, ubi austerum genus vitae et rigidam severitatem vanitatem vocat. Ergo hie damnat strictissimas illas Monachorum obser- vationes, maxime Carthusianorum, (|uas tarnen mundus admiratur et pro

Annotationen in Ecclesiaatcn. 1532. 39

V] tatibiis, sicut egregia res est iiti vino et iucuDclitate, (juia ulrumque a tleo, sed peccatimi venenuin meum iinmiscco jc. Sic ista seutentia est fulmen conli-a oniues regulas moiiachoruni, quia non est hominuni abstinentia a vino sod dei, sicut et habere vestituui, tempiis, locus sunt dona dei, deus non prae-

6 scripsit et tarnen homines hoc pracscribunt. Qua utilitatc? Hora vcnilit, ut si velis cdere, non habeas, potest deus te intrudere in infirniitateni et tunc habeas reguhun tibi praescriptani non a te sed deo. Ipsi contrai'iuni facinnt. Laudo ieiunantes, (jui ferunt abstinentiani, ut deus disposuerit, severissinii autem conteniptores niundi requirunt ubique, cpiae illis placent

10 ut delicatos cibos jc. Sicut per iusticiam efferuntur supra deuni, ila con- stitutionibus suis super creaturas.

'Et cor meuni ducere sapienter' i. e. regerem ilkid i, e. al)stinui a 2,.-! nniltis et sapiens esse vokii in conteniptu et abstinentia rerum, 'ut appre-

3/4 sed dei sicut et o zu i i. e. coiisiliis mois volui mihi temperaro ?• 7 sed

deu o 8 — 10 ut bin cibos jc. o 9 severissimi] seueris 12 i. e. regere iliud o

A] pietate et sanctimonia habet. Estque haec sententia quasi fuhnen contra

v> omnes regulas religionesque monasticas, quibus subiiciunt res sibi, suis con- siliis, (juae non sunt ipsorum, non quod abstinentia sit mala sed eam quae- rere suis consiliis et se alligare talibus quasi necessariis. Quia tempus, res, locus 2C. sunt divina dona, quae tamen ipsi captivare volunt suis regulis et praescriptis. Caeterum nihil iude habent nisi dolores et miseriam, dum

20 carnem macerant et frustra sese discruciant. Sic enim praescribunt Car-

thusiani: Non est edenda caro, etiamsi sit fame moricndum. Et hoc pessi-

mum est, quod in talibus quaerunt sanctitatem, quasi diabolus ipse non

possit sie esse sanetus, qui etiam non bibit vinum nee induitur purpnra JC.

Dicit ergo: Omuia quidem essent mihi bona sive abstinere sive edere

25 et bibere sed pessima fiunt, quando addo meum consilium. Deus non prae- scripsit locum, tempus, eibum, abstinentiam et nos stulti praescribimus: lam edam carnes, iani non edam. Ipse vero dicit: cum habes, ede, si non habes, abstine. Quare si vis esse abstinens, expeeta Domini consilium, ipse enim potest te coniicere in carcerem, in famera, in infirmitatem iC, ibi esto abs-

30 tinens, ibi habes regulam tibi praescriptani non a te sed ab ipso Deo. lam vero tuis consiliis fiugis tibi formam abstinendi contra Deum. Et egregii isti mundi conteniptores sie ubique abstinent a rel)us, ut nihil uspiain illis desit, sie agunt, ne abstineant. Summa, sicut per propriam iusticiam efferun- tur supra Deum, ita suis constitutionibus super creaturas.

35 Et cor meum sapienter gubernare.

Id est: volebam meo me consilio regere sapienter et in abstinentia esse sapiens, ut comprehenderem prudentiam (vel stulticiam). Nam Hebraea dietio ambigua est: aliquaudo sapientiam, aliqnando stulticiam significans,

10

40 ajotlefung über ben ^tebiget ©alomo. 1526.

V] henderem sapientiam, stulticiam'. Utrumque sigDificat hoc vocabulum: sapientiara et stulticiam sed volo potius, i. e. ut possim docte et sapienter apprehendere, quomodo vitaretur stultitia, quia pars sapieutiae non solum nosse bona sed vitare mala, scilicet tale bonuru, quod ipsi facereut, fo llug toolt ic^ h)crben. Abstiuui fortiter, aedificavi ic, ut docerem homiues ic. Salomo saepe distractus a cibo (ut solet fieri aedificaiitibus) et feci studio, 'ut docerem alios\ Recenset fere catalogum omnium operum suorum, quae exercuit, ut doceret alios haec omnia fuisse 'vanitas'. Edificavi, quid inde? abstinui a vino. Ibi 'sapientia' accipienda in rebus temporalibus non spiri- tualibus xä) finc^ Ort plantare, nihil defuit: ubi inspexi, erat vanitas tantum, scilicet quoniam venenum accedit. Quaerere nostris consiliis habet duo in- commoda: primum torquet se consihis, secundo non utitur. Nero aedificavit magnam domum. Sic fit, quando aliquis aedificat, alius fruitur. Inde ada- 50^.4, 37 giura in Euangelio 'alius seminat, alius metit\ Sic princeps Fridericus

edificavit hortos, non fruebatur et quando unum, edificavit, quaesivit alium. la Nam pius loh. princeps non fruitur hortis sed edificat valla JC. aliud sequitur

1 sap: über stulticiä 3 apprehendere] appre 6 vt solet bis edificantibg o 12 utitur c aus assequitur 13/14 Inde adagium in Euau. o 16 loh. o 16/41, 1 aliud ies delectabitur o

A] sed fere stulticiam sonat, ut sit sensus: comprehenderem stulticiam, scilicet ut scirem alios monere, quid esset stultum aut quid sapiens, coaiprehenderem, inquam, quo vitaretur, quia sapientiae pars est non solum nosse bona sed et vitare mala. 20

Recenset autem fere catalogum suorum operum, quae exercuit, ut doceret alios. Incepi plurima tentare, quibus occupatus abstinui a vino et voluptatibus: laborando, aedificando experientiam et sapientiara quaesivi 2C., ut docerem alios, ut meo exemplo alii recte viverent et sapienter abstinerent, regerent rem familiärem. Loquitur enim de sapientia humana et politica, 25 non divina seu spirituali, qua intelligimus res, quae sunt erga Deum. Coepi ergo aedificare, plantare vineas, nihil omisi laboris et studii 2C. sed ex uni- versis his laboribus nihil quam vanitatem consecutus sum, quia nie meo consilio regere volebara. Velle autem se suo consilio regere vanum est, irao duplici incommodo se aßligit, qui suis se consiliis regere vult. Primo so torquet se ipsis consiliis, secundo nihil consequitur, aut si quid consequitur, dolor intervenit et irritum facit. Sic Nero magnificam et regiam domum aedificat sed non fruitur. Sic enim fere fit, ut unus aedificet, alter possideat 300.4,37 et fruatur, quod aedificatum est, et ut habet parabola Euangelica 'Unus

seminat, alius metit'. Sic foelicis raemoriae princeps noster Fridericus multa 35 aedificavit sed nunc alii possident. Respexit ille in futura, non contentus praesentibus uno aedificato quaesivit mox aliud. Hie princeps, qui nunc est, aedificatis non fruitur sed alia aedificat, munit iu*bes et habet plane aliud Studium. Huius successor alio rursus delcctabitm* et ipse studio.

Annotationes in Ecclesiasten. 1532. 4J

r>] Studium, successor ipsius alio exercitio delectabitur. Ista opera, quae faci- mus, faciuut nobis curam, (juando facta, iiifimiamur, raoriuutur vel alia sunt impedimenta. Alius venit post me: non fruitur vel destruit. Iste est cursus tütius vitae, quod deus pugnat cum consiliis liimiauis et ecoutra dos coutra

5 dei consilia. Quando quid factum per liomiuem, venit fastidium facti et aliud quaeritur. 'Quid est, quod fuit' supra cap. 1. Cor humanuni nou potest adeo stabile esse, ut in praesenti re possit consistere vel incommodo constans esse. Si quis habet -x- flor., vult 100. Si priuceps habet unam arcem bene edificatam, vult duas. Sic fit educatione puerorum, quaerit aliquis, h)ie ha§

to mib fol fein, lütc cS xdä) [ol g^en, mein fon fol aliquando [tubiren, fol h)ol ein moiber broufS tücrben. Num deserenda domus? Non. Est regeuda domus, filii, uxor sed sine mensura, regula, ut tua sapientia nihil sit. Si

5/6 et bis qritur o 8 habet o 10 reic^ oder xe^ [für xeä)ij 11 Nuin

bis Non o 12 uxor o

A] Haec igitur est vere magna vanitas et miseria affligi in ipso opere,

cura et sollicitudine, donec perficiatur, facto antem mori vel infirmari vel

15 alio impedimento privari eins usu et bono. Sed et eura, qui succedit, saepe facto non uti vel etiam destruere. Sic est cursus totius vitae humanae. Deus semper pugnat cum consiliis humauis et econtra nos contra Dei con- silia. Facile autem est ipsi destruere, quicquid nos iucepimus, imo tanta est vanitas cordis, ut nunquam secum consentiat, neque potest esse tarn

20 stabile, ut in re praesenti cousistat et acquiescat. Tentata re et effecta per hominem curiositas faciendi manet, adest fastidium facti et aliud quaeritur, sicut et supra dixit: quäle est id, quod fuit jc. Talis est auimus humanus post paratam rem sicut ante paratam rem: ubique inconstans, inquietus. Si quis habet unum aureum, respicit et cupit decem, qui decem, cupit centum,

25 qui centum, mille ic. Si priuceps habet arcem unam commode aedificatam, vult duas, qui habet unum regnum, ambit et alterum. Summa: Alexander cupit multos mundos.

Sic quoque fit in rebus domesticis, in coniugio, in educatione liberorum. Cogitas ducere uxorem optime raoratam, pudicam, commodam, bouam matrem-

30 familias, sed potest fieri, ut contingat omnino contrariis moribus et pessima, aut ut plurima in ea desideres, etiamsi sit valde bona. Cogitas, quomodo velis instituere filios, ut fiant probi et reipublicae utiles, sed ecce praeter expectationem fient latrones vel alias perditi et inutilia pondera terrae. Num ergo deserenda domus et cura domestica? Quia video nihil succedere meae

35 diligentiae nee respoudere laboribus quicquam? Non. Quid ergo? Regenda est domus, iustituenda familia, educandi sunt liberi, regenda uxor, sed sie, ut sine mensura et regula tua fiat, ut tuac sapientiae non confidas. Si filius tuus est appositus discendis literis, discat, si artificio, item discat, tantum

J8 incaepimus B

5

42 a]otlejiing über bett ^rebiger SQ[omo. 152(5.

r>] vides aptuni literis, artificio, discat 2C., ut non excedas extra limites dei doni ct)iices,si. Si feceris sequeutur haec duo incommoda.

2.4 'Maguificavi' i.e. feci egregia et maxiina opera, (juid mihi? Laboreni, alius utilitatem et non couteutus illa ntilitate, quam habuit de me, sed alium quaesivit.

2.5 Taradisüs' poraaria, vox liebraea ein Illftgorten, bo niQlt bie tt)Uf^= cjaitcu madjt, ba man cljtct cbcl Blumen, ncgclcin pro voluptate hominum, horti pro pecoribus etiam.

•i, 6 Tlantavi iu eis arbores diversorum fructuum' td) faijt tungc pf(an|, 6cum

et Piscinas, ut inde poteutur arbusculae, bo§ ift catiaalogus operum Salomouis. lo

1 artificio o 2 üher duo roth supra dicta zu 3 über Maguificavi steht ut iu

lib. Kegum 4 qua habuit o 7 ncgclcin o 9 Beutn c aus 16lum 10 opum !Salo: o

A] ne excedas tuos limites sed committe omnem eventum et successum Deo. Alioqui duo habebis incommoda superius dicta. Ex his nunc facile intelli- gentur quae sequuntur 2,4-11 Feci magna opera: aedificavi mihi domos, plantavi mihi

vineas, feci mihi hortos et paradisos arboribus omnium geue- i^ rum consitos. Feci mihi pisciuas ad irrigandam sylvam crescen- tium arborum. Comparavi servos et ancillas et vernaculos. Comparavi mihi iumenta et multas greges prae omnibus, qui ante me fuerunt in Jerusalem. Cumulavi mihi argentum et aurum et Gazam ex regibus et provintiis. Paravi mihi cantores 20 et cantatrices et delicias hominum et omnis generis Organa musica. Et factus sum magnus et excellens omnes, qui ante me fuerunt in Jerusalem. Et sapientia perduravit mecum et quicquid postulabant oculi mei, indulsi eis nee fraudavi lae- ticia cor meum, quo minus delectaretur laboribus meis. Et haue 25 ratus sum partem meam esse ex laboribus meis. Et postquam conteraplatus sum omnia opera, quae manus meae fecerant, et labores, quos exhauseram: ecce omnia erant vana et afflictio Spiritus nee quicquam amplius sub sole.

Recitat hie, ut dixi, Salomon catalogum suorum operum, quae fecerat 30 pro paranda laeticia ac voluptate proque recte administranda re familiari.

'<?/ 4 Sunt autem ex praedictis facilia. 'Feci magna opera'. Quod noster inter- pres 'maguificavi' id est, feci egregia et magna opera, de quibus legis 3. Reg. 3. et 7. iz. Quem vero fructum inde habui ? nullum nisi laborem, alii fructum et utilitatem. 35

2, 5 'Paradisos vel hortos voluptutis'. Hebraea vox significat Suftgarten, ba

man jc^onc tüur^gartcn marf^ct öon Blumen unb bcn cbclftcn tüur^^cn. 'Ver- ls multos (JErl

Annofcationes in Ecclesiasten. 1532. 43

V] Veruacnlas, quae donii luilae .sunt. Si heriis dabat servo uxoreni, filii^, 7

erant doniini ut pecora, ba§ Ijiffcil domini 'vornaculi'. Otniiia, quae sunt necessaria, paravi et voluptuaria paravi non coutentus istis comodis.

'Coacervavi niilii argentiun et aurunr: pro 'substantia' lege 'peculiuni2, s

5 de regibus\ Quiopiid erat pretiosaruni rerum in aliis rcgionibus !()am ^\V IJtit auä), ut Holent magui reges facere, cpiaerunt geninias et alia praeclara ut picturas jc.

'Segulath' pecuHa. In hoc puto comprehensum, quicquid sit foftlic^ CHnodia, ßrcbcn^. 'Schida, Schidos.' Ibi graramatica lis, quid sint haec.

10 Ego reddidi ten|et' et tcnljcrtn sed non phvcet. Sequor eos interim, qui putant instrumenta esse musica propter praecedentia, ubi scribit sie 'paravi mihi cantores delectamenta filiorum homiuum' nempe musica instriunenta, quae alternatim cantaverunt: et ambobus numeris utitur. Nam ubi cantores, hie etiam habentur instrumenta musica, quae maxime delectant. Ideo facit,

15 quia vult describere alternam conciouem vel mutuum concentum boS fie l§a6en untereinonbcr gefungcn.

7. Aug I Dixi duo ista vocabula esse in lite apud grammaticos, tamen in- telligimus Organa musica, quae excitant leticias.

'Et supergressus sum opibus' tft gU üiel in latino, in hebraeo non 2, 9

20 est. Haec omnia congregavi mihi et aptissime erant disposita. Deinde

8 segulath] seuiloth oder seculoth 9 über Schida steht fing[ulare], über Schidos

steht plura[le] 10 reddidi o tenfeet & :nn 12/13 instrum: über quae alternatim

iviederholt 15 concionem sicher, nicht cancionem 19/20 tft jU bis est o

A] naculos' id est, servos domi natos. Liberi enira servorum, qui domi nati erant, vernaculi dicebantur perpetuoque serviebant doraino, cuius servus erat pater eorum, sive empticius sive quacunque occasione in Servituten! venerat. 'Comparavi servos et ancillas', Id est, fui egregius oeconomus et pater 2, 7

25 familias, volui rem famiharem meo consilio regere. 'Feci substantiam" seu Gazam. Quicquid (inquit) erat ornamentorum et pretiosarum rerum in aliis regionibus, hoc mihi cumulavi ad pomj)am regni, ut solent magni et opu- lenti reges.

Curavi mihi cantores et cantatrices et delicias homi-2,8

30 num K.

Hie grammatica lis est, quid sit Schida et Schidoth. Ego reddidi tcnljcr unb ten|cr{n sed non placet. Sequor eos interim, qui putant instru- menta esse musica, idque propter praecedentia, ubi sie scribit: paravi mihi cantores et cantatrices et delectamenta seu delicias filiorum hominum nempe

35 instrumenta musica. Duplicat autem vocem Schida Vesehidoth, quod forte velit mutuum illum concentum et alternas vices in musicis significare. 'Eram magnus 2C.^ Id est, haec omnia erant aptissime conq)arata et disposita.

22 vernacula ÄC

44 SJotlefung über bcn 5prebtgev ©olomo. 1526.

V] addidit 'Ipsa sa])ieutia perseveravit mecuni'. Non illam iutelligit specula- tricem, quam sophistae finxernut sed gereudae vitae et ordinandaiuni rerura praesertira iu ea j)arte, quae pertinet ad res exteruas gerendas. Confitetur se habuisse omniuni reruiu abundantiani et ciuu hac sapientiam, ut sciret, qiiomodo deberent res geri et regi. Omniura homiuum vox in terra: @§ s g^ct nid)t rec[)t JU, luaxima pars sapieutiae, scieutiae: boS bQ§ red)t n{(^t ^Cinorf) IfjOniBt nisi suo tempore. Res geruiitur ueque cousilio sapientum uec temeritate stultoriim ic.

'-• ••• 'Et omuia, quae desyderaverunt\ Inter omues alias res, qiias paravi,

una fuit sapientia mea, deinde effudi me et volui frui omuibus bouis Iiuius kj vitae et non fiebat, quia (sie fit in rebus humanis) multo labore paravi et alius fruitur, nee eontentus hoc, sed parat sibi laborem alium, et si partum mihi offertur, non occupo zc. Haec dixi heri K. S)a bc^ tüolt {(|§ laffeit bleiben, ut fruerer istis bonis supra dietis. Sed quando volebam delectari, ntllft id) QCl'ic^t polten K. Sic fit adhuc, quando princeps proponit delectari: i.^ uec t'ruitur leticia, insuper irascitur, venit aliud et postea indignatur. Ita deus semper invigilat rebus humanis, ut consilia nostra impediat, regulas et

1 mecum o intelligit o 2 quam bis fiiixerunt o 4 vt seilet o 9 quas paravi o 11 sie bis humanis o 12 nee bis hoc o 13 heri o 16 nee bis iraseitur o

17 uostra] nostras o

A] Deinde *Et sapientia mecum perduravit\ Sapientiam intelligit non illam speculatricem sed vitae et rerum omnium gubernandarum, ubi etiam includi- tur sapientia divina. Fatetur se habuisse non solum omnium rerum abun- 20 dantiam sed etiam cum hac sapientiam quoque omnia illa rite administraudi, gerendi et regendi, quod est maximum donura dei. Sed non habebat succes- sura, quia suo consilio omnia succedere volebat, quae prudenter ordinasset 2C., cum tamen omnium hominum iu terra vox sit e§ geltet llidjt tcdjt ^U. Quia vident multa })rudeuter defiuiri et statui et tamen non habere successum jc. 25 Maxima ergo sapientiae pars est scire hoc ipsum, qnod successus non sequa- tnr nisi suo tempore et res regi neque consilio sapieutum neque temeritate stultorum.

•^,10 'Quicquid postulabant oculi mei, indulsi eis 2C.' Id est, adhuc latius

me effudi et volui frui omnibus istis bonis paratis sed non sinebatur. Hanc 30 mihi in vita portionem esse volui sed Deus non patitur, ut regam has volup- tates mco consilio, semper obstitit pluribus impedimentis. Cum volui frui meis delitiis, meis hortis, avocabant negocia regni, dicendum erat ins, com- ponendac ac dirimendae lites zc. Sic non potui regere laetitiam meo consilio. Idem contingit nostris })rincipibus, ut cum proponant sese velle oblectare, 35 incidat ucgocium triste et quod gaudium interturbet et illos moerore con- ficiat. Ita Deus semper agit, ut nostra consilia et praescriptas regulas

24 Quia] Qui C 29 Et quicquid JJ 32 plurimis B 3G ineidat] iudieat -Z^VZ

Annotationcs in Ecclesiasten. 1532. 45

V] praescriptiones. Vnlt suas res habere pnras et synceras in sua libertate. Alias vult sat dare. £)q iä) lllid) ha uniB falje: *Ecce totum nialitia s])iritns' i. e. afflictio auiinae. Nonue maxima vanitas: Rex qui (ut Salomo) tautuni habet opum et tarnen bis oninibus uou potest frui secunduni sua consilia,

5 si frnitur, frnitur raptim et ut deus dederit. Sinamus ergo libere adferri vel auferri. Quando adferuntur bona, cogitet horao: e§ l^an tool gut (t)o[e) tperbeu et contra.

'Et nihil reliquum sub sole.' De suis consiliis nihil habet nisi mu^e unb erficht, ßes sunt bouae, sed provocant nos ad scrutationes sui (illarum)

10 regulis zc. sed ipsae dicunt: sumus ins-crutabiles.

'Verti me.' Alia experientia, consequentias in sacris libris 3U l§a6en est2, 11 dificilliraum, ideo magnus labor est grammaticam investigare, habita luce sermouis non est sentencia difficilis JC. Sentencia: Ego spectavi etiam alio-

3 nonne hls vanitas 0 ut Salo 0 6 horao 0 Bofc 0 9 illarum c ans

illorum darüber sui 11 consequentias c aus Jiäcias 13 sna 0 (vor difficilisj

A] impediat, satis quidem dat ad usum et laeticiam sed simul vult nos suas

15 res habere et servare puras et synceras in sua libertate. *Ecce omuia erant2, 11 vana et afflictio spiritus.' Nonne est maxima vanitas: Regem, qui habet tantum opum et tam omnibus rebus abundat, non tamen vel una aliqua re ex tam infinitis secundum sua consiha frui posse? Et si quibus frnitur, raptim fruitur. Adeo non possumus res nostro consiiio regere et gubernare

20 aut comprehendere. Fruatur ergo quisque rebus praesentibus libere, sicut Deus dederit, sinat afferri vel auferri, ire, redire pro Domini voluntate, äöenn e§ gut ift, cogitet e§ tan lüol bo§ tüerben et econtra, ne scilicet voluptatibus diffluat et immergatur quemadmodum impii 2C. 'Et nihil reliquum sub sole.' De suis consiliis nihil habet nisi aerumnas et miseriam. Res quidem smit

25 bonae sed studia nostra simt vana, qui praescribimus illis regulas sive utendi modum, cum illae non sinant se a nobis regulari.

Converti me ad perspiciendam sapienciam et stulticiara et2, r2 temeritatem. Quis enim homo potest imitari regem, qui cum ante fecit? Et vidi, quod sapientia sie excellit stulticiam ut

30 lux tenebras. Et quod sapiens habet oculos in capite at stul- tus in tenebris ambulat. Et agnovi, quod eveutus iidem sint utrorumque.

Alia experientia probat omnia esse vana: conatus, inquam, et consilia humana. Quemadmodum {in.piit) mihi contigit, sie vidi aliis quoque cou-

35 tingere. Consilia mea et ipsa etiam sapientia vana et irrita fuit, non habuit hnnc successum, quem cgo volebam. Idem animadverti in aliis quoque.

24 erumnam B Erl

46 Söorlcfmtg über ben 5)3rebtger ©alomo. 1526.

V] riim sapientias et stulticias. Vidi quosdam sapientissime se gerere vel saltem conari 2C. Coutiili cum sapientia liac illorum stulticiam alioriim: qui habeut aliquaudo successum. Inde Fortuna nata dea et proverbiura 'Audentes for- tuna'. Cicero et Demosthenes eraut sapientissimi. Uli descripserunt res- publicas : fo foI§ g'£)en et putabant e§ fol olfo I)tn auf§ gf(en. Contra lulius 5 Caesar et Octavianus contrarium egerunt illis sapientiis et Philippus fecit contra consilia Demostheuis et Grecorum. Quid habuit Cicero de his studiis? Sed res dicit: vos vultis me capere, ut paretur victoria vestris consiliis. Et tarnen fiunt res non per sapientiam et consilia sapientum sed quandoque per temeritatem stultorum, ut infatuentur sapientum consilia. Et econtra: Supe- 10 riore anno ordiuaraut, quo modo pararetur victoria a Gallo, sed contrarium factum. Dicit ergo: Vides, ba§ ein tottef nax fd^ix fo töol ^in oufg futt. Posset dicere aliquis honio: non est deus. Non: quia sapientia maxime

1 saltem o 9 quaudoque per 0

A] Spectavi aliorum sapientiam et stulticiam ipsaque inter sese contuli. Vidi quosdam sapientissime se gerere et multa prudenter conari. Vidi item stultos 15 temerarios sine consiliis agentes, quorum tamen temeritas et stulticia aliquaudo fortunata fuit et successum habuit, ubi sapientum consilia prorsus irrita fuerunt, et infortunatissimi ipsi sapientes adeo, ut haec temeritas meruerit proverbium: Audaces fortuna iuvat. Cicero et Demosthenes erant sapien- tissimi homines, qui praeclare constituerunt respublicas, descripserunt leges, 20 putabant etiam fore, ut responderent eventus et successus, sed in diversum abiit, adeo ut sie alter de se clamet: O'me nunquam sapientem et aliquaudo id, quod non erat, frustra existimatum, quanto te, P. ßomane, de me fefellit opinio 2C. Alter vero senio confectus et fractus laboribus dixit se magis optare mortem quam redire ad rempublicam expertus et ipse res non geri 25 consiliis prudentium, etiam bonis. Contra lulius et Octavius Caesares non semper sapientia sed saepe audacia consilia sequuti multo fuerunt fortuua- tiores. Philippus Macedo agit contra consilia Demostheuis et ipse magis fortunatus quam prudens. Consilia certe erant bona, verum illa sie urgere, certum successum definire vanum est. Non euim volunt res humanis con- 30 siliis capi. Summa, res non geritur neque per sapientiam sapientum neque teraeritate stultorum, ut infatuentur sapientum consilia, ne gloriemur de nobis ipsis. Sic in hello non statim contingit victoria, etiamsi sit instructissiraus exercitus et omnia sapientissime excogitata, Sicut superioribus annis spera- batur certa victoria a Gallo de Caesare sed contrarium accidit. 35

Dicit ergo: Vides stultis tam succedere quam sajMcntibus, ut non appareat ullum discrimen inter sapientem et temerarium, (piod ad successum attiiiet, irao ut appareat non esse Deum, qui res tam temere geri sinat. Sed

27 sapieuta A 33 etiamsi si sit AßO 34 cogitata B 34/33 sperabatur]

parabatnr B

Annotationes in Ecclesiasten. 1532. 47

V] (inqiiit) exelHt stulticiain. Unus est ergo, qui potest, bcr fjcift Uttfcr t)Cf QOt, ^ä) lüanb m\d), bn§ icfj fct)Cn luolt bic InciffjCljt, stulticiam et temeritatem, ba i(^ tüolt bQ§ fe^en collatam sapieutiam cum stulticia. @ot bet faitä tüol lliatfjcn, nou soluni habet sapientiam sed etiam vim, ut possit efficere, ut ea, 5 quae dictavit, succedaut. Video, quod praestat sapientia (sicut lux tenebris praestat) temeritati sed desunt vires. Et video, quod 'sapiens homo habet 2, 14 oculos in capite', et tarnen video, quod idem aecidit omnibus sive sapientibus sive stultis. Sapientia homineni fallit sicut tenieritas et temeritas prosperitas ut ecoutra. Et tarnen verum, quod sapientia superat stulticiam. Nos sie 10 vulgo: bei- auffm fc^adjt tuil fptlen, ber fol bie augcn nic^t in ben Beutel [teden i. e. bene sciant, quomodo res debent recte geri, sint etiam vigiles. Alii uon habent oculos in fronte sed temeritate et audacia feruntur. Omuia fert casus et fortuna, nee sapientia nee temeritas, ue utrimque faciant regulam, ut res neque temeritate neque sapientia fiat. Temerarii aliquando prospe- is rantur, quaudoque cadunt et ecoutra sapientes. Summa summarum: res non sunt in manu nostra sed dei et nobis datur usus momentaueus, quod nos

1 inquit o 5/6 sicut lis praestat o 7 video c aus videt aecidit (ide) omnibus 7/8 sive sap: sive stult o 9/10 Nos Ms vulgo o 12 feruntur über (ferri) 13 nee

sap: nee tenie: o

A] respondet Salomo: Non, sed maxime exeellit sapientia stulticiam, Verum est quidem sapientiam humanam non efficere res sed Dens ipse efficit. Dens quidem potest efficere sua sapientia quae vult, sed homo non efficit. Habet

20 enim Dens non solum sapientiam sed etiam vim efficiendi, ut ea, quae dictavit, succedant, hoc homo non potest. Breviter Dei cousilium nou fallitur sed hominum sive sapientum consilia falluntur. Recte ergo dicit:

'Et vidi, quod sapientia sie exeellit stultitiam ut lux tenebras."" Est 2,13 quidem bona sapientia sed tamen desunt vires, nou potest efficere res et

25 regere eventus.

'Sapiens habet oculos in capite, at stultus k." Video quidem, quod 2,14 idem accidat utrisque. Sapientia fallit, fallit et temeritas, nihilominus sapientia exeellit stulticiam. Oculos habere in capite Hebraismus est, quem nos Germanice et vulgo sie exprimimus: äßei* auff bem f(^a(^ tütl [ptelert,

30 bet fol bie äugen ni(^t inn Beutel ftetfen, quo significamus eum non modo oportere eins ludi esse gnarum sed etiam vigilem et diligentem lusorem. Sic et hie dicit: 'Sapiens habet oculos in capite", id est, non solum sunt prudentes rerum administratores sed etiam circumspecti , diligentes et qui iuvigilant rebus. Et vident quidem, quomodo res sint administrandae, sed

35 non possunt praestare eventum. Stultus vero non habet oculos in fronte, quia temeritate et audacia fertur. Caeterum casu et Fortuna (id est Deo regente eventum) utrinquc res geritur et nee consilio nee temeritate nostra.

27 Das zweite fallit fehlt C 29 auffm B

48 9}otIefung über ben 5Prebiger ©alomo. 1526.

V] addimns, est labor et dolor. Rapit ergo nos, ne fidamus nostris humanis consiliis et cogitationibus. 'Holelos' insanos dicimus, libenter temerarios vocarem. Istos video stulte et temere agere 2C. sed neutri possimt hoc, quod deus potest, quia nou habent vim i. e. imitantur regem suum, 'qui eum ante fecerat'. Hie describit per periphrasin deum sed concordat ad pro- s positura: deus est rex noster et reguat, uon solum condidit nos iit dominus sed habet nos in contiuuo regno, ut g!§et, sicut illi placet. Ideo maluit Solomou regem vocare quam deum. Alii habent sapientiam alii temeritatem sed nemo facit, quod eorum rex : quod ipse j)raescribit, fit. 'Fecit nos antea jRüm. n, 35 quam essemus.' Similis phrasis: 'quis prior dedit illi' Paulus. Et in lob. lo ßio& 41, 2 Sicut ergo imperat et regnat, fo g§et§. Per hoc indicat consilia nostra nihil esse, quia sumus facti, non suraus rex. Ergo sistit, quid mali vel boni pro nostris consiliis vel temeritate fiat, multi incurrunt mala per temeritatem, plures per sapientiam. Vi de sapientissimos quosdam, quia deus irrita facit et ludit humana studia sed vult, ut concedamus illi leges gubernandi et is utamur quae ipse dat.

2 libenter] lib 8 Solo o 10 P: [= Paulus] o

A] Utrique aliquando caduut, aliquando prosperantur. Sed Deus non vult, ut inde fiant regulae. Creaturae enim non sunt in manu nostra sed Dei, qui dat quidem earum usum et per nos facit quae vult. Quod vero nos addi- mns et usum illum nostris consiliis et couatibus regere volumus, frustra est. 20 Erudit ergo nos, ne fidamus nostrae sapientiae et consiliis sed agamus quod obtulerit, si non successerit, committamus Deo.

2,12 Quis enim homo potest imitari regem, qui eum ante fecit?

Hie pulchra et commoda periphrasi describit Deum, q. d. Deus est Rex noster. Non solum fecit nos sed et contiuuo regit, ut nobis ad illius 25 voluntatem cuncta eveniaut. Ipse solus pertingit a principio ad finem et nou potest illius cousilium et voluntas a quoquam impediri. Ideo maluit Salomon Regem vocare quam Deum. Alii habent sapientiam, alii temeritatem, Sed nemo potest imitari Regem suum, nemo facere, quod ille facit. Quod

2, 12 enim ille praescribit, fit, successum habet illius voluntas et consilium. 'Et 30 SRöm. 11, 3r, fecit nos ante, scilicet quam essemus.' Similis phrasis est apud Paulum: 'Quis prior dedit illi, et retribuetur ei?' Sicut ergo iste Rex imperat et regnat, ita eveniunt omnia. Per hoc ergo indicat consilia nostra nihil esse, quia sumus facti, non sumus rex. Non vult Deus nos et creaturas suas regi a nobis sed contra, alioqui nos cssemus reges Dei. Nihil geritur nostra sapientia vel 35 temeritate, quin multi incurrunt mala per temeritatem, plures per sapientiam, ut sapientissimi quique Dio, Cicero, Brutus, Demosthenes K. Quia Deus irrita facit et ludit humana consilia et studia, ut ubique provocet nos ad timorem suum, ut discamus illi concedere guljernandi leges et nihil ipsi praescribere.

32 nie Druckfehler von A

Annotationes in Ecclesiasten. 1532. 49

V] Vidi, qiiod praestaret sapientia temeritati sicut lux tenebris. Sed nou 2, 13

video, quod accedat plus bei* saj)ientiae quam temeritati. Quis hoc potest negare, quod bona sit, sed tarnen tütl llirfjt folgen. 'Sapientis oculi sunt" jc. non solum sunt sapientes sed vigilant et observaut. Econtra stultus si-oe

5 consiliis gerit suas res. 'Idem accidat'. Eadem est fortuna, 'quae uni cou- tingit et alteri': hebreo, non est 'interitus'. Marius consul temere ferebatur et rtcfjt it>ül fo t)il QUf§ ut Cicero sua sapientia. Ibi plura sunt exerapla sapientiae et temeritatis apud gentes. Apud ludaeos respublica administrata per verbum dei et prophetas i. e. tam beue temerario quam sapientissimo,

10 quia si esset consilium, deberet semper procedere 2C. et temeritas, sed tarnen fit, ut neutrum procedat. Ergo tüil !(}ein fegel fein.

'Tunc dixi' Ibi venit poenitentia vanitatis. Ego sapientissime rexi meam familiam, e§ tüolt mir mdjt gelingen. Habui ein amptman, qui nou ita, et prospere successit et tarnen niliil est. Tentat deus nos, an herere

15 velimus temeritati vel sapientiae ic. 'Quod maiorem' k. non bene redditum. 'Quare sapienter (lege: sapientius) egi plusquam alii', tamen nihil mihi pro- fuit, quia stultus fere meliorem successum habet quam ego et tamen nou

1 sicut Ms tenebris 0 2 icx über sajjie zu 5 Inde fecerunt fortunam deam r

5/6 q bis LeLreo o 12 pi'ua tuoM statt gnia = consequeutia zu 14 nun luteritus,

eventus ?• 14 deus 0 16 lege sapientius 0

A] *Et cognovi, quod eventus iidem sunt utrorumque." Id est: Vidi, quod 2, 14

utriusque eadem esset fortuna, quod tam nihil efficit prudens quam nihil

20 efficit temerarius. Nee temeritate nee sapientia res geri posse, etiarasi sinat utroque modo geri Deus, sed regula nulla fit. Nam si valeret nostrum con- silium, semper esset prosperum, Si obesset temeritas, nunquam debebat esse prospera. Marius, Antonius et alii similes plus effeceruut sua temeritate quam Cicero sapientia effecisset. Et nusquam melius est cernere temeritatis

25 et sapientiae humanae exempla quam apud Romanos et gentes. Nam apud ludaeos bella plerunque gesta sunt iubentibus Prophetis et ex verbo Dei.

Et dixi in corde meo: Si stulto evenit idera quod mihi, cur2, 15 sapienter agere studui? Et dixi in corde meo et hoc vanum esse. Et haec eo spectant, ut abstineamus a fiducia uostrorum consiliorum.

30 Ego, inquit, sapientissime administravi meum reguum nee tamen successit, ut volui. Econtra habui praefectum, qui non ita prudenter rexit, cui tamen successit. Cum igitur videam stultos fere aut parem aut meliorem succes- sum habere. Cur igitur sapienter agere studui? Id est: Cur coufido meis consiliis et meae sapientiae labori dolorem addendo? 'Sed et hoc vanum esse 2,15

35 dixi in corde meo." Experientia didici neque in consiliis ncc temeritate fidendum. Supra enim ostensum est sapientiam excellere stulticiam, etiamsi

24 sapientia sua /* 2ut^et§ Sßerfe. XX. 4

50 Sotlcfiutg über ben ^pvebiget ©alomo. 1526.

V] semper. Media via incedendum : Res comraendandae regi, qui fecit nos. Si quam obtulerit occasionem, si dederit tunicam, accipiamus, si aufert, patiamur. Tum essemus sapientes, ha muft iä) \ä)lk\\tn: esse vanitatem velle damnare temeritatem et consilia probare.

2. 15 8. Aug: | 'Et dixi ego in corde meo' ?c. Haec tractata sunt. Omnia eo 5 speetant, ut abstiueamus a nostris cousiliis. 'Qnoniam non erit memoria sapientis pariter cum stulto ineternum et futura tempora'. Hoc, quod sapiens gessit et quod stultus, etiam fortuna sua, omnia haec pariter oblivioni tra-

i,9dentur apud posteros. 'Quäle fuit id quod erat', supra, quia cor humanum nunquam est quietum re possessa, prior facit secundum suum consilium, ego lo verto post haec me ad mea studia non contentus eo, quod ahus fecit, quia quisque vuh aliquid praestitisse. Prioris consilium non curatur. Vide Rho- manam rempublicam, iüie cllt ßefar et consules praesentia negligebant et spectabant in futura. Cor humanum non potest quiescere: quod habet, negligit, quod non habet, spectat. Quid est ergo, quod multa curo, quasi posteriores la idem sensuri sint. Non fiet, quia quod habetur taug ni(^t, quod non 2C. Ideo impossibile est, ut res maneat in ea aestimatione apud posteros, in qua erat apud primum. Lycurgus putabat se leges dedisse Lacedaemouiis,

zu 4 2öen§ xtä)i JU g^et non adero r zu 5 Mitte vadere sicut vadit, quia vult

vadere sicut vadit r 7 pariter o 13 praesentia oder praeterita 16 siut fehlt

A] res neque stulticia neque sapientia gerantur. Media ergo via incedendum est: Res commendandae Regi, qui" fecit nos. Si quam ille obtulerit occasionem, 20 utamur, Si quid dederit, accipiamus, si aufert, patiamm iz. Quod facere potes, fac, Quod non potes, sine. 2Bq§ bu ntc^t !anft !^eBen, bQ§ Iq§ ligen. Sic pro- dest sapientia, si faciam, quod noverim Deo placere, et ipsi committam, quid velit per me effici. Haec si faceremus, tum demum essemus vere sapientes.

2.16 Non enim est recordatio sapientis in posterum sicut nee 25 stulti. Nam futura tempora omnia oblivione obruent.

Et hoc, quod sapien;- suo consilio gessit et constituit et quod stultus sua temeritate, sive bene sive male successit, oblivioni tradetur. Quia neque illi ipsi neque alii inde meliores fiunt, ut omnia committant Deo, sed posteri sequuntur sua consilia nee sunt contenti maiorum ordinationibus sed nova so quaerunt. Quod habent, fastidiunt, quod non habent, quaerunt. Talia som- niamus: Si successit ante, succedet rursum, Si non successit, iam succedet, Nos agemus sapien tius illis ac. Vide Romanam rem])ublicam, ut semper Consules et Caesares posteriores revocarint facta priorum praesentia et prae- terita fastidientes , futura spectantes. Quid est ergo, quod multis curis te 35 affligis, quasi posteri tua probaturi sint aut idem sensuri? Non fiet, Quia quod habetur, quasi inutile fastiditur 2C. Ideo impossibile, ut res seu con- stitutiones maneant in eadem aestimatione apud posteros, in qua erant apud priores. Lycurgus putabat se dedisse Lacedemonibus leges, quas servarcnt,

Annotationes in Ecclesiastcn. 1532. 51

V] donec ipse reverteretur. Quod alius fecit, be§ tücrb id; halb fat K. Inde venit Vitium singularitatis et in sacra scriptura hereses. Vides liodie: Euan- gelium partum per orbem, ibi irruit caro l^er: quod tradunt de fide, be§ ^at man gnug, quia iam est partum, iam tiiuf» Timn tnaS iicucy IjaBen (ut de

5 sacrameuto) et qui ^at fat, veuiet, an Christus deus sit, ha^ t^ut ncquara. Oculus est insaturabilis, supra c. 1. In rebus publicis i[t ni(^t ein [djob nisi rerura temporalium, ut Salomonem secutus Eoboam, qui omnia perdidit et regnum scissum in 2 partes.

Seusus carnis fastidit praesentia et captat futura. Inde in rebus sacris

10 veniunt hereses: qui iam potest fpeicn de sacrameuto, bei* tft ettüaS, illo in- veterato novae, quae exorieutur, quia cor humanum non potest aliud facere. Intelhge Salomonem non loqui de persouis sed de rebus gestis sapientum et stultorum, bcr aä)t man nidjt. Quando aedificavit princeps Friderichus templum omnium sauctorum, bo f)Ü n^ fd^on gnug, sed iam facto et mortuo

15 illo, alia meditautur hodierni principes. ' Videntes non vident." Sciunt 5c). e, 9 homines, quod afflictio in parauda re et in parta et semper spectant ad

3 "^n oder hec? 4/5 ut de sa.. o 13 princeps Fridericlius o 15 liodierni

principes o zu 15 quäle fuit tale erit ^mcv ctU'aS neuc§ r

A] donec ipse reverteretur, hoc est, sempiternas. Quo consilio ille abibat nun- quam reversurus, futurum sperans, ut hoc modo suae leges fiereut perpetuae. Sed nihil efFecit. Augustus dicebat se iecisse ea fuudamenta reipublicae,

20 ut speraret semper staturam esse, Sed posteri statim omnia everterunt. Neronis mortem populus Romauus optabat meliorem rempublicam futuram cogitans. Sed postea uihilo melius habuit respublica. Salomon ita gubernabat regnum, ut speraretur perpetuum fore, et statim a morte eins dividitur. Nam Roboam, qui Salomoni succedebat, non contentus prudenti reipublicae ad-

25 ministratioue patris perdidit omnia et regnum est scissum in duas partes.

Atque haec non tantum fiunt in externis et politicis, ubi est tolera- bilior ista stulticia, quia solum rerum corporalium iacturam facit, sed etiam in religione et verbo Dei, ubi semper posteri neglecta puritate doctrinae a patribus traditae nova quaerunt, sicut etiam faciunt, qui nunc vulgato Euan-

30 gelio non couteuti puritate fidei seu doctrina Euangelii uovas instituunt dis-

putatioues de Sacramentis, Quae cum inveteraverint, novae sectae exorieutur

sine fiue. Neque enim potest caro contenta esse una simplici et vera doctrina.

Intellige vero Salomonem non de persouis loqui sed de iis, quae

homines agunt sive sapientes sive stulti, quod illa negligantur. Durat quidem

35 in libris hominum memoria sed non in ordinatione reipublicae, et referuntur quidem res gestae in Annales sed nemo observat aut curat et posteri non commoventur exemplis superiorum, Nova semper moliuutur. Quod adest,

31 inveteraverit ABC

52 SBotlefimg üBer faen ^ßrebiget ©nlomo. 1526.

V] futura, sive sint stulti sive sapientes, venit fastidium praesentis et desyclerinm futuri. Sicnt Enangelium habentes videntes non videut 2C. Maximum donum contentum esse praesentibus, hoc caro et sanguis Don potest, quae de prae- seutibus movetur in ea, quae futura, et sie fc^VöcBt K. Avaro tarn deest, id quod habet (quia nou utitur), quam quod non habet. Quod contingit avaro 5 in pecunia,, hoc in universo genere humano in vohiptatibus. Desunt sim- phciter omnia, si omnia habeut, nihil habent. Exemphim de Alexaudro. 2. Sor. 6, 10 Econtra Christiani nihil habentes omnia habent, Paulus 2. Cor. 6.

Sapientes et stulti i. e. res, quas gestiunt, cum fuerint factae, fasti- diuntur et spectantur aliae. 'Quia futura tempora': Stultus ftirBt bo^in cum lo ^Pi. 49, u rebus suis gestis sicut sapiens. Sic ps. 48. Referuntur quidem gesta sapien- tum et stultorum in annales et tamen non reminiscimur, nemo movetur. Ideo dicit Solomo ^ä) tüolt, ha^ t(^ tob Itier, ba§ fag i^ auc^. Quando 2, 17 quis multa laboravit, ut consuleret mundo, gibt matt im bQ§ lott ?C. 'Itaque teduit me vitae': odi vitam, quia displicuit mihi valde quod ageretur sub is

3 content(9) c in ü 4 Avaro c aus avarus 5 über quia steht quod 7 Exm

de alexaudro o 8 2. Cor. 6 o 9 Sap. et ftulti o 10/11 Nil sapiens et stultus jc.

roth o 11 48 roth o zu 11 Claudius, Nero r 11/12 gesta bis stultorum o

13 au(5 oder eud^ 15 odi vitam o

A] fastiditur, quod non adest, quaeritur. Et tamen nihil est novum. Cum enim adest, iam vetus est, non placet, aliud quaeritur. Summa: posse esse con- tentum praesentibus simpliciter donum est spiritussancti, impossibile vero carni, quae semper de praesentibus movetur in futura et cum illa sequitur haec amittit ac utriusque usu sese privat. Avaro tam deest quod habet 20 quam quod non habet. Quod autem contingit avaro in poecunia, hoc uni- verso generi humano in vohiptatibus et consiliis ic, hoc est, nihil habent, etiamsi omnia habeant. Exemplo sit Alexander Magnus, cuius animus post totam Asiam devictam non saturatur. Si haec in externis vera sunt, quid mirum de Euaugelio? quod iam habentes non habemus, quia non afficimur 25 eo sed aliud volumus. Econtra Christiani omnia habent etiam nihil habentes.

2.16 Et sapiens moritur perinde ut stultus.

q?)". 49, 11 Similis sententia et Psal. 49. 'cum viderit sapientes morientes, simul

stultus et insipiens peribunt et relinquent alienis .divitias suas\ Est vero et hoc de rebus gestis intelligendum. Sapiens moritur cum rebus suis gestis 30 sicut stultus. Non observantur, quae illi beue ordinarunt. Et si omnia optime feceris, praemium accipis, quod fastidiuntur omnia tua aut etiam afficiaris exilio, morte 2C. Imo multi contemnunt etiam et rescindunt.

2.17 Itaque pertaesum est me vitae, quia mala esse videbam ea, quae fiunt sub sole. Omnia enim sunt vana et afflictio Spiritus. 35

Id est, displicuit mihi valde quicquid ageretur sub solo, cum nihil

32 premium AB

Annotationes in Ecclesiasten. 1532. 53

V] sole, cum nihil aliud esset quam vanitas et atlflictio spiritus. Non quod petat Salomon mortem sed in istis rebus vcrsari luaib id)S llUlbe. Quando vult colere quis terram et liomines, est labor, quando perfectum, fastidium. ' Vivere' est bene vivere, ps. 22. 'Et auimam suam non vivificabant' i. c. quo- *i. 22, 30

5 rum anima nou bene vivit, qui pauperes, sunt et oppressi, quia miseri dicuntur in scriptura quasi non viventes. Non appetit mortem sed displicet ei istc cultus vitae, qui consiliis humanis fatigat. llevocat autem in prae- sentem usum, ut simus contenti, ut quasi dormientes simus et deus pro nobis operetur quasi ignorantibus. Ut vos triturat, tX lüei§ UtC^t iüa§ er

10 timdjt, si aliquid apprehendit jc. Sic del)emus faccre, quac dominus obtulerit vel mali vel boni. Interim sint omnia frustuni panis, quod in terris liabemus, ut nou specteraus cultum liuius vitae nostris studiis, alias est iactatio et iuquietudo pro praemio.

'Rursum detestatus' Est mera copia Salomonis, qua huuc locum copiosea, I8

4 ps. 32. 6 laum oppetit 13 pro praemio vielleicht verschrieben für perpetuo

A] 15 aliud esset quam vanus labor et frustra cruciaret. Non quod ojitet Salomon mortem sed quod in istis rebus versari miseriam et calamitosum esse ducat. Yult dicere '^6) tüorby mubc unb uBerbtufftg. Quis enim potest ferre nihil nisi laborem habere in constituendo et contemptum in constituto seu facto. Vivere sen vita plirasi scripturae significat bene vivere ^m \^^A\^ Ictien.

20 Ps. 22. 'Et auimam suam non vivificabant' id est, quorum anima non bene «pf. 22, 30 vivebat, £)ie ubcl unb IjQl'tfeltg IcBen ut pauperes, oppressi et alioqui desti- nati ad mortem et miseri. Hi dicuntur in scripturis 'non viveutes\ Ergo non dicit se appetere mortem sed displicet ei iste cultus vitae, qui consiliis humanis fatigat et affligit. Vult ergo Salomon nos debere stare paratos ad

25 mortem et ad vitam et revocat nos in praesentem usum rerum, ut simus illis contenti sine sollicitudine futurorum et committamus omnia Deo, qui vult quidem per nos operari sed quasi nobis ignorantibus. Quemadmodum bos tritm'ans ac comedens nescit, quid agat, nee est sollicitus pro victu aut successu laboris: Sic et nos facere debemus, quod Dominus obtulerit, per-

30 ferre, quod ille voluerit. Omnia tarnen ista sint quasi frustillum panis, quem in terris habemus, ne spectemus cultum huius vitae nostris studiis, alias erit perpetua iuquietudo, Ut sequitur.

Et pertaesum est me universi laboris mei, quem sub sole2, 18 feci, quippe quem relinquam homini, qui erit post me, qui

35 sapiens ne an stultus futurus sit, uescio. Is dominabitur in Omnibus laboribus meis.

Prorsus eadem sententia cum superiore. Abuudat enim verbis et

24 ergo] enim JB

54 Sotlejung übev bcn ^Jrebigev ©olomo. 1526.

V] tractat. Sic tedet vitae, sie operam omnem meam odio habeo, quia habi- turiis heredem pro me an sapiens an stultus jc ignoro 2C. Omuia pertinent ad hunc locum. Res mea, quam pulchre ordinavi, ignoro, an veuiet ad heredem bonum. Etiam si bonus, fastidiet illud et quaeret aliud, si stultus, destruet. Implebit hoc proverbium: Unus edificat, alter destruit. Octavianus s Caesar studuit in ornanda Rhoma, Nero stercus et alii destruxerunt et plus mu^e, quoraodo perdereut quam illi edificando. Sive sit sapiens sive stultus heres, nihil feci, quam vitam raeam implevi miseriis, cum ipse fastidiam praesentia. Omnia [oEett g^en ad administrationem rerum. 2, 20 'Ideo verti me"* vel cessavi, ut abstinerem ab omni labore, qui fit sub lo

sole. £)q§ tft sapientis, qui revocat cor suum ad pacem a curis. Vult esse contentus praesentibus, sive sint mala sive bona, ista est conclusio. Qui hanc habet bene, illum confirmabit postea copia. Sed hoc non est in manu tua

2 an bis stultus jc. o (gie) ignoro 3 meas c aus mea 4 Etiam o 7 quo-

modo c in quam 10 vel cessavi o

«

A] copiose tractat hunc locum Salomon. Sic, inquit, taedet me vitae, nam etiamsi res meas omnes optime constitui et administravi, tamen ignoro 15 sapientem ne an stultiuu haeredem habiturus sim. Si sapientem, fastidiet et aliud quaeret, cum ego ipse mea fastidiam et nova subiude cupiam. Si teme- rarium, destruet et habebit eundem laborem in perdendo, quem ego in con- stituendo, iuxta proverbium: Unus aedificans, alter destruens jc. Sic Octavius Caesar ornavit urbem, Nero vastavit. Pompeius ingentem pecuniae vim in 20 aerarium publicum collegerat consulturus reipublicae, quam postea Caesar compilavit, fuitque magis exitio rei publicae ea pecunia quam saluti. Sive ergo sapiens sive stidtus fuerit haeres, frustra laboravi et vitam meam per- didi inanibus curis, cum volui prospicere futuris non usus praesentibus. Ideo subiicit: 25

2,20-23 Et converti me, ut deponerem ex corde meo curam de

labore meo, quem laboro sub sole. Nam horao cum laborarit cum sapientia, scientia et industria, relinquit partem suam homini, qui non laboravit in ea constituenda. Id quoque vanum est et raagnum malum. Quid euim proderit suus homini labor 30 et afflictio cordis sui, quo laborat sub sole? Omnes dies eins dolores et indignatio et molestia sunt. Cor eins nee noctu quiescit. Id vero vanum est.

Cessavi, inquit, ut abstinerem ab omni cura negotiorum, quae fiuut sub sole. Haec vox est sapientis, qui revocat cor suum ad pacem a curis. 35 Ero contentus praesentibus et praesens faciam et feram, quod Deus vult, nee curabo de crastino. Ista est conclusio, quam postea magna copia con- firmat dieeus 'Nam homo cum laborarit in sapientia, scientia et industria' jc.

Annotationes ia Eeclesiasten. 1532. 55

t)] sed dei. Sequitur copia cliire. Vide.s, quid intelligit per .sapieutiaiu: doetrl- nam. Quando homo laborat congrucntia, frfjicfüc^fcljt, ha§ fein ordinato et quiete ju Q^C Nou loquitur de speculativa sapientia sed sapientia adniini- strandarum rerum, ba§ er fo fein oibcnlirf) c\c]tdi t)Qt XII duce.s in terra

5 certiuu victum, equos. ®Q§ r)cift er: 'in sua laborat sapientia" et 'tarnen, relinquet honiini'', qui non laboravit in eo opere sed etiam negliget et tradet oblivioni. Cum multum laboro, quid facio? relinquo iis, qui negligvnit, fiisti- diunt et quaerunt sua. Fastidio habeo iude et laborem.

'Quid enim' est copia JC. Ter noctem': cor suum etiam uocte uona, 22

10 quiescit, dum laborat sie, ut nou solum per diem consiliis rem egregie stabiliat sed etiam nocte, quando perfecit: quomodo conservet et augeat.

'Et hoc nonne'. lara venit capituli conclusio vel consilium, quod totus 2, 23 liber vult, quod saepe repetet. 'Comedere'. Ibi vides locum insignem, qui exponit omnia praecedentia et sequentia. Detestatus voluptates, curas, non

15 vult vitam adflictionis nee voluptatem et tarnen sie dicit hie: ein guten mnt. Quomodo hoc? Voluptas eoutemnenda, quae euratur nostris curis et consiliis ic. econtra. In medio consistendum, ut neque futura mala vel bona

1 clare o zu 6 über homiiii steht nou est otioso

A] Vides hie, quid intelligat per sapientiam, videlicet non illam speculatricem sed admiuistrandarum rerum, Industriam vero seu congruentiam gefcfjirfltgfeit,

20 quod omnia ordine et tempore constituuntur, Sicut ipse constituit duodeciui duces in terra, certum victum, equos 2C. Hoc, inquam, vocat laborare in sua sapientia. Hunc autem laborem seu partem relinquit homini, qui non laboravit in eo opere, Imo quod infoelicius est, homini, (pii illud negligit et tradit oblivioni. Cum multum, inquit, laboro, relinquo haec vel contemptori

25 vel direptori. Quod certe est vanissimum. 'Quid enim homini proderit labor suus' 2C. Copia est. 'Nee noctu'. Cor suum etiam nocte non quiescit, dum sie laborat, ut non solum per diem rem egregie efficiat et stabiliat sed etiam noctu quando perfecit, quomodo conservet et augeat.

Nonne igitur melius est hoiuini comedere et bibere et ex-2, 24

30 hilarare animam suam in labore suo? Verum id vidi de manu Dei esse.

Haec est conclusio principalis, imo consilium totius libri, quod saepe repetet. Estque hie locus insignis, qui exponit omnia praecedentia et sequentia. Sic vero consentit cum praecedentibus : Istae voluptates sunt

35 damnandae, quas nostris consiHis paramus in futurum. Isti item labores sunt damnandi, quos nostris consiliis conamur efficere. Istae vero voluptates et labores, quos Dens dat, boni sunt illisque utendum in praesens sine solli-

23 opere AB tempore C

56 Sorlcfuttg über ben ^tebigcr ©alomo. 1526.

V] spectemus sed acciplamus Quteit mut, quaudo deus offert vel mala ?c. Sed 3ci-. 5, 21 quis potest hoc? Respoudetur: uulliis, ^audiens nou audit, videns' 2C. Ut audiat, nihil fit, statim immergitur studiis et curis parandae rei, quia cor est aversum, nihil habet iude uisi iactatiouem cordis et inqnietudiuem. Qui sunt pii, abstinent a curis, reliquum genus habet vitam inquietam, donec moriatur, s quia si sat habeut, fastidiunt, contra si non, desyderant. Et sie utrique miseri sunt, illi fastidiunt, alii vexantur semper.

2.24 'In laboribus': in istis operibus, quae facit in erbe terrarum, parat ei quietem, ut habeat pacatum cor, mxnb ftd) t'^cinS btng an, relinquat mundo curas et adflictiones. 'Eciam hoc vidi qnoniam' ic. Est optima doctrina frui lo sie praesentibus sed vidi hoc esse 'in manu dei\ Notabilis seuteutia. Mora- tur Salomo tantum in negativis, quod tantum sit afflictio. Affirmativa non docet nos. Statim dicitur: Ego dominus tc. (est affirmativa) sed non adficit nos. Ideo multus est in negativa, ut videatur iilis factum, qui: ita intricatur auris: deus, qui eduxi 2c. narren mnf§ man mit tolh laufen. Crassis loqui- 15 tur istis, oportet crassis et multis verbis dici. Christianus audit 'Ego sum deus tuus", ber ^ai§ gar sed illa affirmativa non intelligitur.

2. 25 'Quis enim ita voravit (comedit) et deliciis affluit (habuit affluentiam) ut ego'. Allegat suam experientiam ut supra cum sua copia. Consulo, ut

6 si non übe?- contra 8 erbe über (ope) 1 1 sententia c ans sapientia 1 3 est affV} o 15 deus 5 eduxi jc. steht über intricatur auris (Z. 14] 15) und unter dominus jc.

(Z. 13). Vielleicht gehört es an letztere Stelle, da auch sonst, allerdings selten, Nachträge unter die Zeile gesetzt sind 18 comedit 0 habuit affluentiam 0

A] citudine de futuris vel afflictionibus vel voluptatibus. Sed quis hoc potest? 20 Recte quidem dicitur sed non fit, quod sapienter proponitur. Imo audientes non audimus, videntes non videmus et nemo sequitur. Sumus enim immersi studiis et curis parandi et efficiendi res nostras. Cor est consiliis aversum et quotidie magis et magis irritatur et inquietatur. Qui sunt pii, abstinent a curis, Reliquum hominum genus habet vitam inquietam, donec moriantur. 25 Dicit ergo 'Verum id vidi de manu Dei esse'. Notabilis sententia ac egregia doctrina sed haue minus urget quam superiorem. Quod ideo fit, quia affirmativa non adeo aflßcit ut negativa, quemadmodum et illa affirmativa 'Ego Dominus Deus tuus, qui eduxi te de terra Aegypti' Statim quidem

2. SKof. 20, 2 dicitur sed non afficit nos. In negativa vero maior vis est: 'Non habebis

'&'■

30

deos alienos coram me' 2C. Sic et hie affirmativam lianc 'Bonum est homini comedere' 2C. paucis tractat sed in negativa multus est, ut arguat et ostendat nobis nostram stulticiam, scilicet, quod nihil efficimus universis nostris con- siliis et laboribus, qui curis distrahiraur et praesentibus non utimur. Ita crassis istis oportet loquatur crassis et multis verbis atque exemplis. Nam 35 sapientibus totum uno verbo diceretur 'Dominus ipse est Deus tuus' 2C. 2,25 Nam quis plus comedit et plura foris gessit quam ego?

Allegat suam experientiam. Nam si ego, qui nuiltas res gessi et

Annotationes in Ecclcsiasten. 1532. 57

V] sitis praeseutibus couteuti, quia expertus voliiptates, qiiae nihil sunt quam adflictio Spiritus.

'Honiiui bono in conspcctu suo^ i.e. tjui plaeet ei i.e. deo, huic datii, '-iö sapieutiam, Cognitionen!, leticiam, peccatori adÜictionem. Ista facilia. Quod

5 sit donum dei, probo sie, quia hoc donuni, (juod possit esse contentus, datur nullis meritis sed a deo. Quibus? Dividit munduni in pios et impios Pii habent et leticiam, quae gratia non additur aliis: quia sunt praeseutibus coutenti, non vexantur cogitationibus ut illi, (juod sapientcs sunt et cognoscunt in leticia et pace. Aliis, peccatoribus scilicet, dat adflictionem. Qualcm?

10 Talem, ut addat semper ad congreganduin. Alii (impii) habent quoque sapieu- tiam et industriam sed deus dat eis ba^U adflictionem, ut istis non fruantur sed ut colant, edificent non ut ipsi fruantur sed alii, qui inde gaudium habent. Sic impii omnia, quae laborant ic. non fruuutur rebus bene nisi pii. Quaudo enim mnltum congregarunt thesaurum, quis utitur? Pins, qui acquirit panem

15 et utitur cum leticia. Impius cum molestia. Impii habent orbem terrarum et non habent, quia non utuntur. Econtra pii, ba§ ift vanitas, quam habent impii. Ista est doctrina optima in isto libro, quod dividit muudum in duas partes: Impii non habent, pii habent.

3 über bono steht Textus übei' q plaeet steht Ebraismus 10 impii o

A] abundavi Omnibus bonis, tarnen non sum consequutus quod volui, quanto

20 minus alii, si Deus non det laeticiam?

Deus liomini, qui plaeet ei, dat sapieutiam et scientiam et2,26 laeticiam. At peccatori dat molestiam, ut augeat et congreget et detur ei, qui Deo plaeet. Quare et hoc vanum est et afflictio Spiritus.

25 Quod hoc sit donum Dei posse esse contentum praeseutibus, probat:

Quia datur nullis praecedeutibus meritis homini, qui Deo plaeet. Dividit autem mundum in pios et impios. Piis praeter dona aliis communia, maxime sapieutiam et prudentiam, additur etiam laeticia, quia sunt praeseutibus cou- tenti, non vexantur cogitationibus et cupiditatibus ut impii. Quod cogno-

30 scunt et sapientes sunt in administrandis rebus ac, in laeticia et pace cognoscunt. Impii vero habent afflictionem, ut semper plura addant et con- gregent et nunquam expleantur. Deinde etiamsi habent sapieutiam ac industriam, tamen sie molestiis mixtam, ut magis sint eis poenae, ut suis laboribus non fruantur, ut colant, aedifieent, alii vero fruantur et gaudium

35 ex Ulis percipiant. Quae impii laborant et aedificaut, nemo recte utitur nisi soll pii. Sic quae Prineipes congregant, piorum sunt, quia illi soli utuntur cum gratiarum actione et laeticia, etiamsi pauxillum habeaut. Impii vero habent, nee tamen utuntur, cum magna eura et molestia. Summa: Pii vere habent orbem terrarum, quia fruuutur cum laeticia et trauquillitate. Lnpii

40 vero etiam habentes non habent. Ista est vanitas, quam habent impii.

58 Söotlefung über ben ^4^rebtger Saloiiio. 1526.

r>] 13. Aug. I Caput III

3, 1 'Omnia tempus habeut'. Salomon simpliciter loquitur de operibus

humanis humano consilio iustitiitis vel faciendis. Hoc uon observarunt interpretes et noster male interpretatus est, quod intellexerit Salomonem loqueutem de corruptione rerum iiaturalium. Sed oiiinia huniana studia, con- & silia et opera habent certum et definitum tempus, quo sunt agenda, incipieuda et finienda, ut sit dictum contra liberum arbitrium, ut nostrum non sit prae- veoire tempus, modum rerum ageudarum. Et hoc probat exemplis operum humanorum. Catalogum enim recenset humauorum operum, quorum sunt sua tempora extra facultatem humanam. Frustra torquentur homines istis lo studiis: quando instituuut aliquod opus et meditantur talia et talia, non fit, 3o^. 7, 30 rumpantur, tameu non fit, nisi horula venerit. Christus dicit: 'Nondum So^. 16, 21 venit hora eins" et 'mulier, cum parit, quia veuit hora eins'. Sic omnia comprehensa divina potentia, ut non possit natura impedire. 1. awof. 1, 28 Qui hoc fieri potest?, cum homo sit constitutus super omnia, Gen. 1. i5

et tamen non potest cum eis agere secuudum suas cogitationes. Sic sumus constituti domini, ut habeamus rerum praesentium usum, omnes creaturae

20

113. Aug. r und noch einmal vor der folgenden Zeile i noster o 6 tempus o

9 enim c aus omnium 15 Qui bis potest o

A] * Caput tertiuni.

3,1 Singulis suum est tempus et suum est tempus cuique pro-

posito sub coelo.

Et hie Salomon, ut et ante dictum est, loquitur de operibus humanis, id est, humano consilio institutis. Id non observantes interpretes putant eum hie dicere de corruptione rerum creatarum. Sic ergo intellige: omnia humana opera et studia habere certum et definitum tempus agendi, incipiendi et finiendi extra facultatem humanam, ut sit dictum contra liberum arbitrium, 25 quod nostrum non sit tempus, modum et effectum praescribere rebus agendis planeque hie falli studia et conatus nostros. Sed tunc omnia ire aut venire, quando Deus statuit. Id vero probat exemplis humanorum operum, quorum sunt sua tempora extra electionem humanam, ut inde concludat: Frustra torqueri homines suis studiis nee efficere quicquam, etiamsi rumpantur, nisi 30 venerit suum tempus et hora illa a Deo definita, Huc pertiuet, quod est in 3^6^ 16 21 ^^^°S^^^° * Nondum venit hora eins. Item: Mulier, cum parit, tristiciam habet, quia venit hora eins. Sic divina potentia omnia comprehendit certis horis, ut non possint a quoquam impediri. 1. mal 2, 19 Sed dices : Quomodo ergo homo constitutus est rerum dominus, Gene. 2. 35

si non potest illas secundum suam voluntatem regere et pro suo voto uti? Kespoude: Sic sumus constituti rerum domini, ut possimus eis uti in praesens.

Annotationes in Ecclesiasten. 1532. 59

V] sunt sLibiectae et tiiiuen ciiris uon possumus ea inoderari. Homo est incertus

futui'i, quomoclo ergo constitiieret futura, Ecclesiastici c. 15. 'In manu con-®i>-"cf) ir>, n silii sui', sed ut uteretur Hbere. Non vexavit homincm legibus ut Papa sed liberum usura, sed sie, ut in futurum non extendatur sua cura. Homo nqii

5 est in sua manu, qui habet dominum i. e. definitam horam omnia humana opera. Extra definitam horam si incii)iat cogitare, studia nihil habent inde quam vanitatem. Multi sollicite quaerunt, ut ditescant, vana cura, pereunt, si venit hora, ditescet sine labore, quia deus horam dabit.

'Et omne propositum sub celo habet suum tempus\ Ps. 1. 'Sed in^'* *i- '. 2

10 lege voluntas'. Illic Chephez ha einer mit um"6 gl^et unb tiift Ijnt: de- syderium adipiscendae legis i. e. {^ I)aB luft baljU, ut implerem. Student quidem et solliciti sunt, raacerantur, quia non contingunt ipsam horam, quam praeoccupant, ideo nihil sequitur. Simpliciter res coramittendae deo et utendum praesentibus. Abstinendura a futurorum concupiscentia et fruendum

2 c. 15 roth 0 6 opera c aus tempora su 9 über propositum steht: Studium

placitum interpres noster omisit und darüber tarnen plus de facto quam de parando 10 Cliepbez o

A] 15 Sed non possumus eas nostris curis et studiis regere. Nemo potest aliquid suis studiis efBcere in posterum. Qui euim futurorum incertus est, (piomodo de futuris constituere poterit? Vult ergo Deus nos uti creaturis, sed libere, utut ille obtulerit, sine tempore, sine modo et hora a nobis praescriptis. Haec enim sunt in manu Domini, ut non putemus in manu nostra esse uti

20 rebus, quando velimus, si ille non det. Hinc dicit Ecclesiasticus : 'Deus Sund) iw u reliquit hominem in manu consilii sui', sed addidit praecepta, secundum <]uae sua consilia et actiones regat ic.

'Omnia tempus habent' Id est, definitam horam. Quam si egrediatur homo et velit omnia efücere suis consiliis et studiis, nihil habebit inde (juam

25 vanitatem. Multi laborant, ut ditescant, sed nihil proficiunt. Alii vero ditescunt etiam sine labore, quia Deus dedit horam, illis non dedit. 'Et omne propositum' 2C. Ebraice Hephetz, quod fere trausfertur 'studium' vel 'beneplacitum'. Videtur etiam mihi 'voluntas' non inepte transferri, Sicut Psalm. 1. 'In lege Domiui voluntas eins'. Significat enim Hephetz, bamit*i-i.2

30 einer limBge^et unb luft JU t)at, desiderium illud implendae legis. Sic hie quoque: Omnia, quae desiderant homines et cupiunt. Student quidem et volunt sed macerantur tantuni, quia non contingunt ipsam horam, quam praeoccupant, ideo nihil consequimtur. Simpliciter ergo res committendae Deo ac utendum praesentibus, abstinendum a concupiscentia futurorum.

35 Quod si aliter feceris, nihil habebis praeter afflictionera.

20 Deus fehlt C 26 Ueus his dedit B

(50 aSüvlefung üOer ben ^rebiger ©otomo. 1526.

V] praesentibus. Ut exempli gratia: 'Tempus nascendi', paiius habet suum tenipus, sie mors. Hoc est de operibus, studiis, rebus mortalium. Non habemus in mauu nostram iiativitatem, sie nee mortem. Et data est tamen nobis. Quid magis nostrum quam nos ipsi, singula membra. Nonne mea sunt? Et donum uon est datum uuo momento, si coepero metiri legibus, s lufans nascitur, qua hora nescientibus matre, infante, mulierculis. Laboratur, solicitae sunt: post 8 dies 'terapus'' sed tarnen sunt 'liora'. Sic in periculo mortis: vel prolongatur vel abbreviatur. Extra quod neque potes nasci vel vivere, quid curas pro morte, uon potes mori, nisi veuerit hora et econtra Ciiob 14, 5 mori. lob: 'Constituisti terminos' 2C. Dicis: multi ])raecipitaruut vitam. lo An non potuerunt vitam servare? Non, experientiam vide: Quidam letalia vulnera accipiuut et facile sanantur, iuterdum vix aliquis gexicjelt ^ et mori- tur. Astrologi gcBen§ astris j(^ulbt, alii fortunae, ut confundantur consilia

2 Non] Nos 12 vix scheint aus vir gebessert 13 (ut Deus) vor ut

^) Das hdschr. durchaus sichere gericäclt muss den Gegensatz zu letalia vulnera accipiunt enthalten, und ergibt sich demnach als Prtc. eines sonst, tvie es scJieint, nicht belegten Ztw. ritzelen in der Bedeutung "leicht ritzen. P. P.

A] 3,2 Tempus est nascendi et tempus moriendi.

Probat exemplis quod dixerat rerum et studiorum humanorum. Partus, 15 inquit, habet suum tempus, mors item suum. Et sicut in manu nostra non habemus nativitates liostras, sie nee mortes et tamen nihil magis nostrum quam vita et singula membra, ad utendum scilicet. Verum dominium non est datum ne uno momento quidem, frustra igitur tentamus illa definire legibus. Infaus in manu Dei est nee ante nascitur, quam ubi veuerit nascendi 20 hora. Laborant et sollicitae sunt mulieres circa infantis nativitatem et prae- dicunt tempus sed nihil est certi. Sic nee morimur, quam vis in summo periculo et extrema desperatione, nisi sua hora. Quid igitur timemus mortem? Non potes vivere diutius quam Dominus praescripsit, nee citius mori. Sic 4iiob 14, r, enim et Hiob inquit 14. 'Defiuitum tempus suum habet homo et numerus 25 mensium eins apud te est. Terminum ei statuisti, quem non transibit'.

Sed inquis: Multi sua sponte et temeritate pereunt alioqui diutius victuri. Aliqui vivos se praecipitarunt 3C. An non potuerunt vitam ser- vare? Respondeo: Non, Deus dedit illam horam et etiam illa media et id genus mortis. Quod et experientia docet. Quidam accipiunt loetalia vulnera 30 et facile sanantur ac vivunt. Alii vix leviter laesi moriuntur tamen. Astro- logi ascribunt haec astris, alii Fortunae. At divina scriptura Deo hoc tribuit, apud quem sunt vitae et mortis nostrae momenta posita, apud quem non refert, magno an parvo vulnere pereas, ut confundat omnem sapientiam et consilia humana. Ac Christianis est haec magna consolatio, ut sciaut mortem 35

32 asscribunt ABC

Annotationes in Ecclesiasten. 1532. Gl

V] humana. Non refert, an magno an parvo vulnere pereas. Sic omnia de 3, 2 operibus: Plantandi, evelleudi. Haec nostra sunt opcra in vita liuraana, quod plantemus et eradicemus. Plantatio in vere, in auturano eradicatio. Vita, mors est incerta. Sic opus, quod agitur in vita, est incertura.

5 'Occidendi, sanandi.' Multi edificant et non fruuntur. Christus: 'aliuss, 3 300.4,37

metit', loh. 4., multa in os et labra äßcr lau nur frolttf) fein gewinnen. Ad istum catalogum gebort experieutia, ut applicetur ad totum cursum vitae: pi'aeseutibus fruere, futuris noli cruciari. 'Quid habet amplius homo des, 9 labore suo, in quo ipse laborat?' äßag !^an man bo(^ x\ux tf)un, man erBeljt,

zu 5 über Occidendi steht Destruere habet edificant] edificat 6 in os nicht inter

A] 10 non esse in tyrannorum vi nee ullius creaturae manu positam neve anxii sint multum de morte sed velut pueri moriantur, quando Domino placuerit. Proinde sicut de nascendi et moriendi tempore dictum est, sie dicendum est de Omnibus aliis humanis operibus, ut sequitm'

Tempus plantandi et tempus eradicandi. 15 Haec sunt opera vitae humanae sed tam non in manu nostra quam

ipsa vita. In vere fit plantatio, in autumno eradicatio. Omnia sicut Dens dat et ordinat, nee a nobis possunt aliter fieri.

Tempus occidendi et tempus sanandi. 3,3-8

Tempus diruendi et tempus aedificandi.

20 Tempus flendi et tempus ridendi.

Tempus lamentandi et tempus saltandi.

Tempus proiiciendi lapides et tempus coUigendi. Tempus amplexandi et tempus fugiendi amplexus.

Tempus quaerendi et tempus perdendi.

25 Tempus servandi et tempus perdendi.

Tempus scindendi et tempus consuendi.

Tempus tacendi et tempus loquendi.

Tempus amandi et tempus odii.

Tempus belli et tempus pacis.

30 Ad istum catalogum pertinet experieutia, ut applicetur ad omnem

cursum vitae. Sic enim fit, ut alius seminet, alius metat, Unus acquirat, alius dilapidet. Summa, singulis hiunauae vitae operibus est suum definitum tempus, extra quod quicquid feceris, nihil proraoveris et frustra feceris. Est tempus flendi, est tempus ridendi. Saepe fit, ut cum volumus esse laetissimi, 35 oriatur subita turbatio. Habet ergo laeticia suam horam. Experieutia haec omnia probat nos nihil posse efficere uostris consiliis sed sua hora ofTerri facienda. Ideo non cruciemur futuris sed praesentibus fruamur.

36 nos inquam nihil B afferri B

ß2 33civlefung über bcii ^^tcbigev ©alomo. 1526.

V] \vk man toil. Ipse faciens qui talibus stiiclet, quid habet iiide? quam horara. Si non habet horam, nihil horum consequetur, si vero horula txifft, fo ttifft§.

3,10 'Vidi adflictionem.' Decku-atio priorum omnium. In his omnibus

operibus iam curatur, nihil habent inde uisi adflictionem et curam et sollici- tudinem, in qua vexarentur, si non expeetant horulara. Et haue dedit deus, 5 ut non discruciarentur propter futura 3C. 'Omne quod facit deus' hoc est pulchrum in suo tempore, bQ§ i[t tücir. Abest ibi cura, occupatio, solici- tudines. Ut quando quis non praemeditatur et occurrit ei spectaculum. Quaudo offeruntur omnia suo tempore, iucundum est. Hi, qui non experien- tiam horum habent, adfliguntur, qui vero, habent egregium opus, quia opus lo in suo tempore est comodissimum. Yides Interpretern fuisse in eo, quod Salo- mon loquatur de sapientia speculativa sed tradidit rudern legem in cor eorum. Sunt duo pugnautia: dominus est homo rerum et tarnen ei dedit mundum pro libito suo, ut hal)erent. Est Ebraismus: in cor loqui vel dare divina

6 hoc über est 12 legem rh

A]3,9 Quid plus efficit faciens, quantumvis laboret? is

Id est, nisi tempus sive KaiQog adsit, nihil efficit. Factor nihil aliud habet quam horam suam. Haec cum non venit, nihil potest efficere, Xxifft ober bQ§ ftunblin, fo trifft crS anä).

3.10 Vidi afflictionem, quam dedit Deus in corda hominum, ut affligerentur in ea. 20

Declaratio est omnium praecedentium. In iis, inquit, omnibus operibus vidi homines non posse per sese quicquam efficere, nisi sua hora adsit. Qui vero volunt suam horam praevenire, habent afflictionem, curam et sollici- tudines, ut sie sua experientia doceantur et abstineant a curis futurorum, praesentibus utentes. 25

3.11 Nam omnia, quae facit (Deus), pulchra sunt suo quaeque tempore.

Haec iam est altera pars. Uli, qui non expeetant horam, affliguutur. Kursus qui expeetant, delectantur. Omne enim, quod facit Deus et quod fit Deo datore sua hora, iucundum est. Hoc est: Quando cor est vacuum 30 curis et tamen illi res aliqua commode obvenit vel occurrit aliquod specta- culum K. hoc valde delectat. Habent ergo isti voluptatem, ubi alii afflic- tionem, quia suo tempore faciunt divinitus oblato. 3,11 Et mundum dedit in cor eorum. Verum non deprehendit

homo opus, quod facit Deus ab initio ad finem. 35

Confirmatio est praecedentium. Quanquam, inquit, Deus dedit mundum in cor hominum, non tamen possunt eum suis consiliis regere. Est autem Hebraismus Mn cor dare' vel 'loqui' pro dulciter et blande dare vel loqui.

22 per fehll C

Annotationes in Ecclesiasten. 1532. 63

^] i. e. diilciter et blande loqucbatur i. e. clate ei incunde et dulciter, ut habeat in freub imb lllft, non soluin in mamim. Et tarnen uon habet potestateni, ut possit invenire, (luaudo sit initiiim ic. Ergo homo sit conteutus, quod deus dedit ei muuduni totum etiam in usum, ut Paulus: lleplet cibo corda filiorum ?(Pfl. i^, n 5 hominum. Alibi: 'Qui administrat omnia copiose\ Pius habet et unusquisque, i- 2""- c- 1^ si vellet, si non, esset contentus. Hieronymus: Christianus est totius mundi in mundo, Avaro. In futurum non vult deus illud distendi sed resignavit sibi i. e. nou potest consiliis suis invenire, quando velit incipere, quando cessare. Sicut uon possum quaerere lioram, qua nascor, moriar, si etiam

10 raultum discrucier, sie uec horam, qua moriar. Si solicitus sum, quid haberem quam vanitatem et interim trausiret tempus, meum mane. In hominis potestate non est diligere, pacem habere, quae supra dicta. Si esset in manu hominis, certe bellarent, quia multi libenter. Non est hominis in- cipere vel desinere et tamen homines sunt domini et tamen hoc donum

zu 6 In prologo r 11 novum mane oder meum mane 13 libenter] lib das

loold nicht lifien meint, zu libenter erg. faciunt

A] 15 Vult dicere: Deus non solum dat mundum in manum hominum, ut possint praesentibus uti, verum etiam in corda eorum, ut possint iucunde et cum voluptate uti, 'iia?^ fie frcub unb \\x\i baüon I)aBen. Et tarnen uon potest homo scire, quando est initium vel fiuis operis, quando aut quamdiu sit habiturus. Sit ergo homo contentus, quod habet mundum in suo usu.

20 Simili phrasi loquitur Paulus Act. 14. 'Et quidem non sine testimonio semet- stpg. h, le ipsum reliquit beuefacieus de coelo, dans pluvias et tempora fructifera, implens cibo et laeticia corda eorum'. Et alibi: 'Qui administrat omniai.Xim. 6, n copiose'. Haue laeticiam Christianus habet et unusquisque haberet, si posset contentus esse praesentibus. Recte D. Hieronymus dicit in prologo Bibliae:

25 Credeuti totus muudus divitiarum est, Infidelis autem etiam obolo indiget iuxta proverbium: Avaro tam deest quod habet quam quod non habet ^

'Verum non deprehendit vel invenit homo opus' lt. Id est: Homo > non potest scire, etiamsi se discruciet, quando velit Deus benefacere, quando incipere, quando cessare. Sicut nemo potest investigare aut dicere horam,

30 qua aliquis nasciturus, victurus aut moriturus est, utcunque laboret. Dicendum ergo: Domiue, tuum est dare futura, interim ego fruar praesenti et iara abs te donata vita. Sic uon sunt in hominis potestate reliquae actiones vitae, quarum catalogum iam posuit. Si enim hoc esset in hominum mauibus positum, multi semper bellarent, Alii seraper luderent, aedificarent 2C., quia

35 multi in hoc laborant. Universus ergo mundus noster est, tantum non prae- scribamus Deo tempus et modum utendi. Nolo tuis consiliis, inquit Deus,

1) Hieronyin. Paulino (vor der Vorrede zum Pentateuch, hinter dem'Prolofjus galeatus' f/efien den Schluss). Die zwei Sätze sind umgestellt.

54 SBorlefiutg über ben ^Prcbtgci; ©alomo. 1526.

V] nou possimt limitare 'omnia tua erunt et ego' sed tuis coüsiliis non volo meusurari, Concludit ut in praecedenti capitulo. Ideo:

3. 12 'Cognovi igitur', qiiod in bis omnibus nihil est melius quam letari i. e. tarn facere iucunditatem bonae vitae suae i. e. iucunde, guter btng fein

i. e. fruatur praesentibus. s

3 .13 'Et omnis homo . . hoc est donum dei' et hoc supra : habere, quod non est in potestate humana hoc praescire. Do regulam, doceo sed non facio, nemo potest me sequi, nisi ei datum a deo. Ostendit simul, quid faciendum et docet, ubi accipiendum, er tüolt lin§ gern ^cr Quf§ fronten. Invocan- dum deum. lo

3.14 'Quod omnia, quae fecit deus.' Ego vidi, quod omnia, quae facit deus, haec staut in perpetuum. Facit Antithesim : Nostra opera sunt vauitas, si consilia 2C. Secus de divinis operibus, qui potest consilia sua perficere, limitare certa hora. Ipse fidelis et certus, quoniam ipse dat vitam, ha^ opus mufy [t!^cn, trotj, ber mtrg n§em. Si dat oculos, bona, sana brachia, nemo is auffert. Et sui doni: quod delectatur et utitur praesentibus.

zu 4/5 Ebraismus: Ostendere bona i. e. permittere, iit delectetur r 9/10 Invoca

dum deum möglich 16 delectatur oder ho [= homo] letatur?

A] mensurari, alioqui omnia tua erunt et ego ipse quoque. Concludit ergo ut in praecedenti capite. 3,12-13 Et agnovi, quod non est in eis melius nisi laetari et oblec-

tare vitam suam. Et comedere et bibere et exhilarari labore suo 20 omni homini. Hoc donum Dei est.

Haec ex superioribus satis iutelliguntur. Vult euim dicere: Nihil est melius homini in tam calamitosis negociis quam frui praesentibus ac laeto et iucundo anhno esse sine sollicitudine et cura futurorum. Verum istud posse facere donum Dei est. Ego possum docere, inquit, sed facere aut 25 dare, ut fiat, non possum. Ostendit simul, quid faciendum, et docet, ubi accipiendum sit. Docet nostras curas tantum affligere sed monet Deum invocaudum, qui amoveat has curas et det successum et pacem cordis. 3,14 Et agnovi, quod quicquid facit Deus, hoc durat et illi

nihil addi potest nee detrahi. Deus enim facit, ut TIMEATVR. 30

Id est: Vidi, quod omnia, quae facit Deus, perstant perpetuo. Nostra vero opera sunt incerta et vana. Estque observanda Antithesis: Solus, in- quit, Deus potest sua consilia perficere et certa hora limitare. Cui ille dedit hoc donum fruendi in praesens, is habet. Ipse est fidelis et certus. Quod ille dat, nemo aufert. Si ille dat vitam, nemo eripit, etiamsi insaniat mundus 35 et Satan, quia ille est certus et perpetuus. Si dat bonos oculos, retinebo, etiamsi Satan Universum terrae pulverem inspergat, Si sana et robusta brachia aut crura, nemo auferet ?c. Nostra oj)era omnia habont suam horam.

Annotationes in Ecclesiasten. 1532. (35

V] Exponit *^omnia habent tempus', qiiis fecit hanc horam? Non nos sed

deus. Non est fortuna, fatum sed deus est, qui facit hanc horam. Quare ergo sie facit deus, ut det adflictionem in corda et ipse servet horam ? Con- clusio: Ideo ut timeatur a facie eius^, vult timeri, ut agnoscatur. Paulus:

5 Persuademus timorem dci hominibus, quia ipse velle et perficere operatu> 2. Gor. s, ii et priora, ut scitis, quod non facitis vos. 'Non est currentis." Qui hoc credit,9}üm. 9, ig nihil temere facit, omnia tribuit operanti deo. Si venit, accipit, si aufert, patitur. Sic manet dei gloria et nostra humiliatio et verus cultus in nobis. 'Quid est quod fuit."* Ego soleo praeterita verba interpretari, ut in praesens 3, 1.5

10 trahat: 'Id quod fuit, adhuc est.' In principio cap. 1. 'hoc quid est quod futurum est, hoc est' zc. Hoc videtur mihi contrarium esse: hoc quod fuit, inquit, est, quia quando de deo et hominibus diverso modo loquitur. Supra ^visus non saturatur' praesentibus, non finitur et non consequitur futura, quae si veniunt, prospicit in futura, bQ§ ^ei[t quid est quod fuit: hoc quod

15 est, fo gl^ety cum corde humano negligere praesentia ic. Sed deus contrario

3/4 Ideo Conclusio u 14 quod über hoc

A] haue nos non facimus. Quis ergo? Deus ipse efficit hanc horam non Fortuna seu Fatum, ut Philosophi putant. Quando ille permittit, horam qui fecit, tum venit.

Quare ergo sie affligit homines ista vana cogitatione sibi servans haue

20 rerum horam? Ideo, inquit, ut timeatur, ue simus temerarii in operibus suis et nihil süperbe et praesumptuose tentemus tanquam ex nobis, ut et Paulus docet: Ambulantes in timore, ut sciatis non esse volentis neque currentis, Möm. 9, ig quia ipse operatur et velle et perficere. Qui haec credit, scilicet non esse ■^tjH 2, n res ipsas in manu nostra positas, is nihil temere agit, omnia tribuit operanti

25 Deo et ab illo expectat. Si ille dat, fruitur, si non, caret. Si aufert, patitur. Sic manet Dei jrloria et nostri humiliatio et verus Dei cultus in nobis. Hoc enim est timere Deum: habere Deum in couspectu, scire illum omuium operum nostrorum inspectorem et agnoscere omnium et bonorum et malorum autorem.

30 Quod fuit, hoc ipsum iam est. Quod erit, id dudum fuit.3, 15

Et Deus quaerit ea, etiamsi impediuntur.

Supra capite primo dixerat: 'Quid est quod fuit? id quod futurum est" 2C. Hoc est omnino diversum ab eo, quod hie dicit: Id quod fuit, iam est. Quia ibi loquebatur de hominum operibus et rebus, hie de Dei factis.

35 Humanum cor non potest contentum esse praesentibus nee hoc velle, quod modo est, sed quod futurum est. Quando vero habet futura, nondum est contentum sed rursum quaerit alia. Non expletur aninuis. Estque haec cordis humani conditio semper spectare futura, non tamen expleri. Deus autem contrario modo facit et agit. Apud illum enim 'quod fuit, adluic est', «ut^cv§ Sßcffc. XX. 5

QQ Sortefmtg über ben ^rebiget Solomo. 1526.

V] modo facit sed quid fuit adliuc est, i, e. Ipse nou divertit in res futuras sed quae adsiint res, delectatur ut homines pü. Impii nou sunt contenti praeseutibus. Sed Deus manet in opere, quod tljut, nou sie volat in alia futura. Deus vult timeri, qua hoc quod fuit i. e. est contentus et intentus praeseutibus, non distenditur in futura et quaerit alia conterapto praesenti. s Sicut cor humauum negligit praesentia et quaerit alia, Sic deus non facit sed curat hoc, quod praesens est, luen hü^ uniB tft, tum operatur etiara quod praesens, quia 'Deus quaerit et persequitur\ Homines non solent hoc facere sed negliguut, quod est, sed deus persequitur, ut stabile sit hoc, quod facit. Homo negligit ea, quae sunt et distenditur iis uitb left quod est ante pedes lo et sequitur volatum avium. Est douum dei: sie potest, sie enim operatur. Qui hoc potest agnoscere, vere pius est K.

14. Aug. ] Audivimus heri sensum istorum verborum valde hebraicorum. Quae dicimus 'extra solem', non sunt vagabunda et inconstantia. Non enim deus operatur, ut postea possideat ut nos, qui statim sumus saturi praesentium 15 et spectamus alia. Quod ponit, ponit et !§elt bruBer, quia deus quaerit et persequitur. 'Deus instaurat' (nos habemus) 'quod abiit\ Comparat per Antithesim uostra studia cum suis: habita fastidiuutur, habenda spectantur. Contra deus. Summa summarum: Sic sunt studia (ut dei) piorum, qui prae- seutibus sunt contenti. 20 3, 16 'Vidi locum sub sole, ubi erat iuditium' ?c. Hoc queritur Salomo

17 nos habemus o 19 ut dei 0

A] 1. mo\. 1, 31 Id est, Ipse non divertit in res futuras. Sic enim de illo dicitur : ' Vidit cuncta, quae fecerat, et erant bona valde'. Deus manet in opere, quod facit, et non sie mit seu volat in alia et alia desideria futurorum ut mens humaua. Et qui ambulant secundum Deum, sie quoque faciunt, non distenduntur in 25 futura neglectis praeseutibus. Stabiliter operatur et stabiliter fruitur homo pius rebus. 'Quia Deus quaerit ea, etiamsi impediantur.' Comparat, ut dixi, per antithesim nostra studia cum Dei studiis. Nostra studia sunt habita negligere et fastidire et habenda spectare. Deus autem persequitur quod est et perseverat in opere suo, ut stabile sit, quod facit. Sic etiam 30 sunt studia piorum. Vult ergo dicere: Etiam cum homo vult et conatur opus Dei impedire, tarnen Dens quaerit et defendit suum opus, quod homiues conantur imp>edire, vexare JC. Sic Deus coustituerat David in regem, per- sequebatur illum Absalom et vexabat. Sed rursus instaurabat Deus, quod Absalom im])ediebat. Non sunt tarn inconstantia ea, quae fiuut divinitus, ut 35 humana consilia. Neque enim fastidit sua consilia Deus. 3,16 Vidi sub sole in loco iudicii impietatem et in loco iusti-

ciae impium. P^t dixi in corde meo: lustum et impium iudicabit

Annotationes in Ecclesiasten. 1532. ß7

V] non adeo, quod ibi impictas in loco, sed qiiod iion possit cbrrigi et fru- straneo studio coiTigctur. Videte omnia optima studia uempe magistratus, qui debent alii esse mensura. Idee qüod ast sub sole, est vanum. Eciara in publica administratioue vidi inipietateni. Ibi est magna adflictio cordis

5 humaui, si velit ista coiTigcre. In omnibus civitatibus, aulis inveuiuntiu' duo, qui aliis geBen JU fc^affeu, sunt vice auri Tolosani ^

Quid habet cor ex isto studio, ut omnia recte fiant? Nihil nisi vaui- tatera. Quod est ergo remedium in isto summo gradu? Mitte vadere, fac quod obiicitur in praesenti. Si moliris in futurum, ut sint omnia sana,

10 frustra laboras. Ego etiam molitus .sed dico: Iig. Una vocum principis Friderici: ^c lengei' tcf) UQix, u \vmxQ,n iä) regiren ftjan. Item: tütxn fol id) bo(^ öcrtraueu? Principe dignae voces. Vult dicerc: si quis occupatur in isto corrigeudo et macerat se dolendo, habet vanitatera, sit conteutus eo, quod deus obtulerit in iuvaudis rebus, ubi lapis gu fdjtüCV, iaceat. Ego, inquit,

1 porrigi 2 porrigetur 0 duo] vielleicht aliq[uot] 9 abiicitur niuliris

(vt) iii 11 icfj regireii ti)an o 13 doledo ode?- deledo 14 iuvaudis unsicher

') Aurum Tolosanum kennt Luther wohl aus Gell. n. Attic. 3, 9.

A] 15 Deus. Est enim suum cuiquc proposito et cuiqiie negocio t e m p u s.

Quid dicam de viciis et vanitate studiorum humanorum, cum etiam in loco iudicii, id est, admiuistratione iuris et iudiciorum versentur impii et impietas? Nee adeo queritur Salomou, quod impietas sit in loco iudicii

20 quam quod non possit corrigi impietas in loco iudicii. Quasi dicat: Sic omnia sunt vaua, ut nee ista cura corrigendae iniusticiae magistratuum pro- ficiat. Cum vidissem impietatem, cogitabam corrigere sed deprehcndi, quod non possem, donec Deus corrigeret. Sic et princeps uoster Fridericus solitus est dicere: Quo diutius rego, eo minus regere scio. Item: Ubi tandem in-

25 veuiam, cui possim coufidere? Vide, ut in omuium principum aulis, utcuuque boni et reipublieae bene cupieutes et consulentes sint, tameu semper invenias aliquos, qui omnibus omnium consiliis satis negocii facessant et perturbent omnia. Tanta ergo est malicia hominum, ut non possis omues emendare. Vult ergo Salomon: si quis hie se maceret, ut omues corrigat, non habet

30 aliud quam afflictionem et dolorem. Committendum ergo Deo et tollendus ac levandus hie lapis, qui levari potest et tolli. Qui levari non vult, iaceat. Ego, inquit, qui fui Rex sapiens sancti populi et diligeus cultor iusticiae, cogebar perpeti impios in administratioue publica, etiamsi submoverem ali- quos, tamen semper subnascebantur alii. Quid non eveniet aliis? Optimum

35 itaquc fuerit hoc focere quod Deus dat, reliqua committere Deo, qui suo

32 qui fehlt. C

(38 SSorlefuns iibn beit 5ßrebtger ©atomo. 1526.

V] qui fiii populi sancti rex, ego cogebar pati impios in administratione publica et subrogans alios, idem erat.

i{, 17 'Et dixi in corde meo: Deus" zc. Quare? quia frustra praeoccupo

ordinäre iudices pios, 'iftb JU frue Qlt, si venit tempus 2C. Nonne tuum est ista corrigere? Bene, incepi sed non processit. Ideo dixi: ha ic^ 3U geel & )x>ax rnrih ben fdjnaBel: ludicet.

3, 18 'Dixi iterum in corde 3C. de filiis honiinum'. Ille locus etiam est

obscurus non tarn sua culpa quam interpretum, qui se varie torquent putantes loqui Salomon in persona impiorum, deinde 'si^* pro *quia' exponunt. Sini- pliciter iste est sensus: Facit collationem assidentibus suis consiliariis, quod lo vana sint consilia humana et nihil adsequatur, quod velit. Et inquit in m agi Stratum : quare etiam magistratus sunt impii et faciunt laborem nobis? Similis est vita nostra bestiis. De singulari vitae genere magistratus de- scendit ad universalem vitam omnium hominum. Quaestio: quare comparat vitam humanam cum bestiarum, quasi nihil habeat aptius quam bestiae, et is

9 deinde o

A] tempore iudicabit iustum et impium. Homines neque volunt, neque possuut, etiam si maxime velint,

*Est enim suum cuique proposito et negocio tempus.' Omnia, inquit, habent suum tempus. Non possunt prius vicia corrigi, quam adsit illa sua hora statuta. Frustra ergo praeoccupamus hoc tempus, quo nos conamur 20 omnia in futurum corrigere. Adeo ne in raagistratibus quidem mihi successit mens conatus. Egi igitur pro viribus, correxi quae potui, reliqua com- mittens Deo. 3/1^ Dixi in corde meo de genere vitae filiorum hominum, quo

probat eos Dens, ut appareat similes esse bestiis. Nam eventus 25 bestiarum et filiorum hominum similes sunt: Sicut bestiae moriuntur, sie moriuntur et homines.

Hie locus est paulo obscurior non tam sua culpa quam interpretum, qui se valde torquent, dum fere putant Salomonem loqui in persona impio- rum. Sed frigidius est quanquam receptiun. Mihi videtur sensus simpliciter 3o accipicndus : Fecit collationem sive concionem de studiis et conatibus humanis : vana scilicet esse omnia humana consilia et studia. Tandem venit ad afflic- tionem Magistratus, quod illi, qui debebant reliquis esse mensura, sunt quo- que vani. Ita a praecedentibus specialibus descendit ad generalia. Quid de singulis dicam, quando omnes sumus ut bestiae. Nonne misera res est 35 inter homines? Quid discrepant a brutis, quae et ipsae quoque nihil memine- runt Dei. Sed est questio : Quare contulit homines cum bestiis, quasi nihil habeant amplius quam bestiae, cum tarnen supra docuerit pietatem seu

36 discrepat AC

Annotationes in Ecclesiasten. 1532. 69

V] hoc iirsit omnes interprctes. Ad hoc respondco sie, (juod i])se iioii obser- vatur scopus. Toties repetit sc loqui de rebus sub solc. liic Christus et Euangelium S'cuit in mundo'. Comedere est donum dei non sub solc, quae sunt sub sole, non sunt leta. Si spectes, ut res habet *in mundo', tum nign

5 est doctrina in bestias et homines. Quando habeo pacatum cor et letor, est donum, quod descendit ultra solem. Distinguit iste libellus vitam pietatis a vita sub sole vel mundi.

*De ordine': ritu, conversatione, bou bct ttiet[§, ps. 109. 'tu es sacerdos», is ^j. uo.t secundnm ordinem'. Eadem vox hie: habitum, gestum, ritum ba ttttt bte

10 teilt litllB gf)en. Ego baS tüefen exposui, i. e. sicut ille se habuit: uon habuit patrem, genealogiam, vocatur rex pacis, bfl§ Tjeift CX ritum, ordinem. Exponit seipsum: e§ Q^ct ttlt, [til'Bt sicut bestia. 'Ut probet eos deus et ostendat, quod idem contingat': prorsus idem eventus utriusque. Sicut mors anhelitus Ulis sie aliis. Si etiam loqueretur de morte bestiarum et hominum, quura 3, 19

15 loquatur potius de hora mortis hactenus, quia vult sie dicere: homo aeque

1 interpretes c aus iuterpretetes oder interpretatores (sie) fndeo sie 4 leti (nö) Si 8 Qversatöe o 9 Eadem bis hie o ~u 11 — 14 i. e. ut se habent iu terra \X)h e§ ben

inenfdjen gfjet unb ^aiim in terra r 13 mors] moris

A] timorem Dei et post haue vitam esse aeternam vitam? hoc quod maxime ursit interpretes. Responsio brevis: Interpretes hie non observant scopum libri neque memiuerunt, quod tamen toties inculcat, se de rebus sub sole loqui, quod in novo Testamente et vulgatius dicimus 'in mundo". Distinguit

20 enim iste libellus vitam pietatis a vita mundi seu *sub sole'. Habere laetum cor et gaudere de praesentibus cum timore Dei non est res mundi sed donum Dei est de coelo et ultra solem. Affligi vero in rebus istis est nihil differre a bestiis.

De genere vitae filiorum hominum. 3, 18

25 Hebraice est vox, quae ipsis est valde lata, sed in hac forma signi-

ficat ritum, habitum, ordinem, conversationem. Sicut Psal. 109. 'Tu es saeer- ?i. iio, 4 dos in aeternum secundnm ordinem Melchizedech'. Puto proprie significare ein tDefen. Epistola ad Hebraeos egregie tractavit hanc vocem Psalmi. Nempe sicut Melchizedech non habuit patrem nee matrem h"., ita tu quoque,

30 inquit, jc. eodem modo sive ritu ic. Venit autem a Dabar, quod est res, caussa. Significat igitur habitum, coutingentiam, ut sit sensus: Dixi iu corde meo de genere vitae, Id est, ut habeant se homines in terris, 2ßie e§ bell 5J]enf(^en geltet unb tüte fie ftd; IjaBcn.

Nam eventus filiorum hominum et eventus bestiarums, i9

35 similes sunt.

Id est, eadem accidunt, eadem eveniunt hominibus et bestiis. Vult

17 ursit] torsit C 29 iiec matrem fehlt C

7Q Sjüilcfmifl über bcit '4>rcbiQev ©alonto. 1526.

V] est incertu.s horae mortis ut fera i. e. facit apparere, ut fere siiit homiiies iit bestiae, (juia contiuguut oinuibus eadem praesertim in morte. Nescit enim iiec sanitatem. Quid ergo superbiraus, cum nihil habeamus plus quam bestiae in ista hora mortis. Et sicut liomo spirat sie bestiae. Mundus uou potest iutelligere nee credere auimam esse immortalem. lu mundo est verum, & quatenus species est in morte animalium fo tft bcr meil[d| glcicf) aU ein tf)tr, quia eadem mors bestiae et hominis. Plato, Augustinus disputarimt sed nullam adhuc rationera attulerunt, quae pro}:)aret, e» gel)ort titlet unter solem sed supra. Id est, non habeo certam horam, quid est ergo, (j[Uod homo occupatur istis euris frustraneis. Item 'omnia pergunt in eundem locum\ lu 'Omnia"" verti oranes, quia loquitur de bestiis et hominibus. Nisi donum dei adfuerit, mundus eogitur dicere, quod homo sit similis bestiae: homo est

5 credere (iiidm) zu 5 dicunt aiam rcationein hominis aliud non o zu 5 Ari-

stoteles non credidit aniinae imiiiortalitatem r 10 eundem] idem 11 omnia verti o

A] dicere : Genus humanuni sieut bestiae vagatur nee plus lucratur de vita quam bestiae. 'Sicut bestiae moriuntur, sie moriuntur et horaines'. De mortis hora loquitur, non de morte. Id est, Sicut bestiarum incerta hora mortis est, sie is hominum. Bestia nescit, quando egritudinem aut sanitatem habitura sit aut quando moritura, sie nee homo. Quid ergo superbimus? cum nihilo plus habeamus de hora mortis quam bestiae.

3.19 Sirailiter spirant omnia et non amplius habet homo quam bestia, quia omnia sunt vana, omnia abeunt ad unum locum, 20 omnia de pulvere facta sunt et omnia revertuntur in pulvere m.

Non potest torqueri locus ad animi mortalitatem, quia loquitur de rebus sub sole. Mundus certe non potest iutelligere neque credere animam esse immortalem. Quin si speetes contingentiam et speciem, de qua Salomon dicit 'Homo moritur ut bestia', habent anhelitum eundem ut bestia. In specie 25 ergo convenimus. Philosophi de animae immortalitate disputarunt quidem sed ita frigide, ut meras fabulas egisse videantur, potissimum vero Ari- stoteles sie de anima disputat, ut diligenter et callide caverit ubique, ue alieubi dissereret de eins immortalitate, neque voluit exprimere, quid sentiret. Plato retulit potius audita quam suam sententiam. Neque enim potest uUa 30 ratione humana conviuci eins immortalitas, quia res est extra solem credere animam esse immortalem. In mundo non videtur nee intelligitur certo ani- mas esse immortales.

3.20 Omnia abeunt ad unum locum ic.

Id est: Nisi Dominus daret horaini spiritum suum, nemo posset dicere 35 hominem a bestia difFerre. Quia simul homo et pecus ex eodem pulvere

13 und 14 sie ut iJ 14 bestiae morl |1 riuntur et homines C 21 sunt fehlt C

32/33 animos B

Annotationes in Ecclcsiasten. 1532. 71

V] factus de pulvere, sie bestiae, revertitiir in pulvcrem, sie bestiae. Reversio ad eundem locura est argumentiiiii, quod iioii Imbeanuis nobilioreni aniinam quam bestiae, non (juod sit ita, sed quod sit habitus muudi, qui iion plus eredit, hü gcf)Ol"t gU paeatum eor, (juud venit ex dono dei.

5 'Ut probet\ Etiam vox Hebraea: "^purifiearet'. Deus, incjuit, sinit.-{, is

eos ire secunduni habitum externum, ut aspieiantur similes bestiis: idem loeus, ortus, spiritus. Sed hoe fit in muudo, ut probeutur, ut videant, quo- niodo moveantur liis argumeutis : muudani ereduut, ut speeies est, })ii exer- eentur ex hoe, ut plus fidei acquirant. Eadem aceidunt honnui quam bestiae,

10 oportet hie fides in ])io praecurrat, sed addit: 'sub sole\

'Quis novit spiritum liominum'. Da mihi unum uou piorum iioiuinum .i, 21 sed qui suut iu mundo sub sole, cpii possit asserere se scire, quod spiritus hominis sit alius quam alius^. Quando anhelitus cessat iu animali, mors adest, sie in homine. Qui potest hoc dicere? NuUus. Quod nos seimus,

15 non seimus ut homines sed ut filii dei, angeli, qui pertiuemus ad celum, sumus in celestibus. Ubi non est pietas, ibi nee pax. Imo g^et 311 ut inter

3 non (vor plus) fehlt 13 icoJd eher alius als illius zu lesen

^) Dieses alius ist natürlich als Gen, zu nehmen. Hörfehler für alitus =: balitus oder für aniinalis?

A] facti in eundem revertuntur etiam. Estque reversio ad eundem locum argu- mentum similitudinis inter homines et bestias. Non quod ita sit sed quod mundus, qui secundum speeiem illam et contingentiam utrisque communem

20 iudicat, sie sentit neque aliter sentire potest sed ad aliud credendum requiri- tur quiddam sublimius mundo. Quo probat eos.

Vox Hebraea 'purificare" significat vel eligere. Deus, iuquit, sinit utrosque, homines et peeudes, simul eodem habitu, eadem forma ire et vivere.

25 Sed hoc sinit Deus, ut probet homines, an tantum spectent haec externa et an moveamur his argumentis, quae impii spectant, nee aliud credunt. Pii vero etiam in hoc exercentur, ut plus fidei acquirant. Vadnnt quidem eodem modo cum impiis et bestiis sed spiritu consolantur intus et pacantur,

Quis seit, an spiritus hominis ascendat sursum et spiritus;«, 21

30 bestiae descendat deorsum in terram?

Simpliciter, inquit, da mihi unum non piorum hominum sed qui sunt sub sole seu in mundo, qui possit asserere, quod anima post vitam haue vivat, cum videat spiritum hominum et peeudum nihil differre. Mors enim adest utrisque statim, ubi cessat eorum anhelitus. Hoc nullus hominum

35 novit. Quod autem seimus, seimus non ut homines sed ut filii Dei et supra solem, quippe qui sumus in coelestibus et pertiuemus ad coelum. In mundo vero non est haec scientia sed neque pax sed omnia gcruntur ut cum bestiis.

26 moveantur C 33 vivet B 36 qui fehlt C

72 aSovIefung über ben ^l^rebtget ©alomo. 1526.

V] bestias. Lucianus habuit exellentissimum ingeniura inter Grecos. Epicums magnus homo, Plato habuit argumenta, sed videruut non concludere K. Discerne Salomonen! loqui de mundo et reguo dei, qui sunt in mundo, nam

est, qui IC. 3,22 'Et vidi, quoniam nihil melius'. Piorum homiuum i[t bQ§, qui appre- s

henduut haue doctrinam, alii habeut de suis studiis vanitatera, quia vexantur similitudine bestiarum, quia similiter cessaut spirare, qui credit, venit illi ex dono dei, alii non credunt, etiam si audiunt praedicare. Omnes, qui disputarunt de animae immortalitate, confutat hie textus: praesentibus frui et absentia non petere, bci^ fjoh tüir ha bon, sed hoc non est sub sole, lo $cb.i3,5Heb. 13. Quid est, inquit, quod sollicitus est de futuris, quia nescit, an victurus sit. Hoc impedit, ne fruamur praesentibus, secundo: non gexeb, ut nos consulimus. Ut cani factum, qui frustura carnis jc. Beati, qui vivuut, cum habent cum gratiarum actione, cum desit, expectant in fide. Solomon ferme adhuc in generalibus disputat de vanitate mundi. i5

1 bestia 4 }C. fehlt 9 de über (homin) 12 secundo] .2.

A] Fuerunt in Graecia praeclarissima ingeuia, quae tamen nihil unquam solidum de hac re dLxerunt. Lucianus homo perspicaci et iucundo ingenio acriter disputat tantum irridens Philosophorum opiniones de anima.

3,22 Et vidi, quod non sit melius nisi laetari hominem operibus

suis. Quia haec est pars eius. Quia quis adducet eum, ut futura 20 post se cognoscat?

Haec est sententia piorum hominum. Illi enim appreheuderunt haue doctrinam. Impii vero vexantur similitudine bestiarum nee aliud habent de suis laboribus quam vanitatem. Haue enim doctrinam ueque sciunt neque credunt. Eatio enim non persuadet. Estque ex hoc loco convicta omnis 25 grex philosophorum multa congerentium de animae immortalitate, quam ipsi non credunt. Haec est itaque iustorum pars: frui praesentibus et futuris non affligi. Sed hoc non fit sub sole. Qui vero secus aguut, duplici sese incommodo gravant: praesentibus non utuntur et futura non acquirunt. Acciditque illis ut Aesopico cani umbram captanti amissa carne. Sic et 30 illi praesentia fastidiunt, quaerunt alia. Et hactenus quidem in generalibus fere disputavit de vauitate mundi Salomon, sequuntur nunc particularia.

17 iocundo B 25 convictus C

Annotationes in Ecclesiasten. 1532. 73

V] 20. Aug. I Caput IUI 4,1

'Verti me ad\ Hoc caput satis est difficile et obscurum nou rei ipsius culpa, quam puto nos teuere, ut dixi iu summa totius libelli. Transivi iu praesens, quia nou iutellexi satis 'deus instaurat', quod abest neque nos

5 proprie reddimus iu Germanica. Perceusuit frustrata consilia liumani cordis. Inter haec iucipit quaedam numerare impedimenta, quibus raediis obsistit, ne fruantur praesentibus. Ecoutra quae deus facit, inquit, attingunt suura finem. Et nemo potest impedire, quia est hie proverbium verum: toa§ er fuinimBt, ba§ ift, quod est contrarium phrasi c. 1. sed dei opus g^et ijin

10 blirc§, quia deus persequitur inipedimeutum, quod Satan cum omnibus portis inferis persequitur, got f urt§ f|in Qu[§. Exemplum : Deus consuluerat regem fore David. Insurrexerunt Absalom, Siba. Expulsus quidem a filio sed deus perquisivit persecutum, impeditum, vexatum, ut non sit futurum, quod habet in manu. Istis recte intellectis aperta est sententia: In quarto capite

15 pergit enumerare impedimenta, quibus solet deus impedire nostra consiha et

cogit nos praesentibus frui 2C. 'Nihil attulimus, nihil ?c.' i- ^im. 6, 7

'Et vidi' neque magistratus, princeps tantum potest praestare, ut tollat a rebus humauis calumuias. Vide David, quid cogebatur ferre loab impium, per quem gerebat bella fortunatissimus, qui occidit viros meliores se et

20 tarnen non potuit eum plectere, et tales sunt, quos deus dispouit, ut impediat

zu IS Deus instau: requirit legat über filio bin perquisivit zu li Refert maxime

scire ipsara linguam ;• zu 16 über dem C'itat steht sehr undeutlich ad Tim. pr. c. 6 17 'Et

vidi'] Et in kräftigerer Schrift, wie sonst die Texticorte tantum oder tarnen 20 impediat

(proborum) et sap:

A] Caput quartum. 4,1

Converti me et vidi omnes, qui calumniis oppressi sunt sub sole. Et ecce lachrymas oppressorum, nee erat quisquam, qui consolaretur aut eriperet de manu calumniantium. Et nemo

25 poterat eos consolari.

Perceusuit iuania consilia humani cordis impediente Deo, scilicet quod ea tantum, quae Deus constituit et facit, pertingunt suum finem nee possunt impediri. Nunc porro pergit enumerare impedimenta humanorum consiliorum, hoc est, media et causas, quibus solet nos Deus revocare a uostris studiis

30 et consiliis et cogere, ut praesentibus utamur. Vidi, inquit, neque Magistratus neque reges posse auferre calumuias et iniurias e rebus humanis, imo Deus prava et violenta ingenia illis obiicit, quibus non possunt liberari. David optimus princeps bene consulere vult reipublicae sed impediunt loab et Absalom. Conabatur auferre loab neque tameu potuit. Ita sunt sui prin-

35 cipibus turbatores, quos tarnen ferre coguntur, per quos Deus impedit sapien- tum consilia. Vidi item iudices esse corruptos et tyrannos opprimentes viduas et pupillos it. Et omnino maior est violcntia et ferocia homiuum, quam ut possint regi et corrigi ab liomiue nisi a solo Deo.

74 Sorlefuitg über bot ^prebiger ©olomo. 1526.

V] sapientum consilia. Tnnc 'Laiulavi magis mortuos'. Hie iteruni cliHputant argutuli, qiiomodo loquatur Salomo quasi impius, quasi laudat mortem jc. aKnttf). 26,24 Augustinus traetans locum 'Bouum erat horaiDi\ Haec omnia sunt sophi- sticales rationes. Damuatus et qui est in misera vita, ille iudicat, sicut loquitur hie Christus et Salonion, et damnati makmt non esse quam dam- 5 nari. Ego quoque id eomperi. Et geutes laudant mortem subitaneam et habueruüt pro sententia beatam vitam non esse post haue. Sic sentiunt homines sub sole. Si aspexeris, inquit Solomon, miseriam, adflictionem humanam, fol einet übet tob fein. Non dicit de futuro iudicio sed de rebus sub sole gestis, bn ift§ Beffct, ha^ einet fei) tob vel non nascitur. Pars lo catalogi est hie locus, in quo recitantur impedimeuta consiliorum huma- norum.

•*'4 'Contemplatus sum omnes hominum'. Aliud impediraentum consiliorum

et studiorum humanorum in hac vita. Ibi sunt impii iudices, tyranni: illi pervertunt causas iustas, alii opprimunt plebera. *Et industrias' in operibus i5

1 tunc 0 zu 3 — 5 cum taineii sit melius male habere quam uou esse r

A] 4,2 Et laudavi raortuos, qui iam decesserant, magis quam

vivos et foeliciorem diixi utrisque cum, qui uondum natus est, qui non vidit mala, qnae fiunt sub sole.

Hie iterura disputant argutuli, quasi Salomon loquatur ut impius, qui praeferat mortuos vi vis, cum tarnen Augustinus traetans locum Tohannis 20 'Bouum erat homiui illi, si natus non fuisset' dicat: Melius esse male esse quam omnino non esse. Verum sophisticantur